به یاد: اکرم فرمهینی فراهانی
جانم كه تو باشي
هربار كه فانوس‌ام را بالا مي گيرم و درتاريكي گذشته ها به دنبال گمشده اي مي‌گردم، به ياد آن پسرك بي بضاعت روستائي، سكة تيموري و خاك سرخ «داشها» مي افتم. مردم ولايت ما به كورة آجرپزي مي گويند: «داش!» چرا؟ نمي‌دانم. گيرم آن سكة كهنة تيموري و خاك سرخ داش هاي جنوب شهرسبزوار را هنوز فراموش نكرده ام. غرض كوره راه دولت آباد ما از پشت داش هاي سبزوار مي گذشت و من هر روز از اين راه پياده به دبيرستان مي رفتم. روزي از همين روزها، در گذر از كنار داش ها سكة تيموري ام را كه روزگاري در بيابان‌هاي حوالي بيهق يافته بودم، گم كردم و تا شب، تا تاريكي شب ميان خرده آجرها و خاك هاي رس سرخ گشتم و گشتم و گشتم و آن را باز نيافتم. از آن روز به بعد، هربار كه از آن كوره راه كنار داش ها مي گذشتم، داغ دلم تازه مي شد و به ياد سكة تيموري گمشده ام آه مي‌كشيدم. سال ها و سال ها گذشتند، به ناچار جلاي وطن كرديم و گذار عشيرة ما به ملك ري افتاد. درآن ديار هم هربار كه از كنار كوره هاي آجرپزي قرچك مي‌گذشتم، به ياد سكة گمشده ام مي افتادم. عنايت مي‌كني؟ پنجاه و اندي سال بر من گذشت و آن سكة كهنة تيموري را هرگز فراموش نكردم. سكة تيموري درزمان كودكي و «همزمان با كودكي من» گم شد. اگر امروز به صرافت جستجوي سكة تيموري بيفتم، اين كار آيا به معناي جستجوي كودكي من نخواهد بود؟ «گم كردن!» سكة تيموري در كنار داشها و « گم شدن!» كودكي در زمان! باري، احتمال يافتن سكة تيموري هنوز مي تواند وجود داشته باشد ولي آيا چنين احتمالي براي بازيافتن «زماني» كه در كودكي صرف پيدا كردن سّكه كردم، وجود خواهد داشت؟ بله؟ در اين جا منظورم از بازيافتن «زمان!» باز يافتن تمام احساسات و احوال و رفتار و كردار آدمي است در آن مقطع زماني مشخص و باز آفرینی و بازگوئی دقیق و صادقانة آنها.
باری، به گمان من باز گشت و دستيابي به گذشته ها و دريافت جوهر حركت، رفتار و كردار فردي، اجتماعي و سياسي آدمي دربستر زمانه تنها از راه هنر و باز آفريني هنري ميسّر است. گذشته ها يافت مي نشوند! درواقع به ياد آوردن گذشته ها يك نوع بازآفريني و باز سازي است! منظور بدون دخالت و ياري هنر، اين شناخت هرگز كامل نخواهد بود. بگذريم از اين كه در روزگار ما شماری، معتقدند كه شناخت آدميزاده نا ممكن است و اغلب ما تصورات خام خودمان را به جاي حقيقت و واقعيّت وجود ذيجود او مي گذاريم. آيا پاره اي از حقيقت در اين مدعا وجود ندارد؟ بگذریم.
جانم كه تو باشي!
تا به كوچة باريك ملك الشعرا بهار و آشنائي با عاليجناب برسم ناچارم هرچند گذرا اشاره اي به بضاعت ناچيز ادبي و هنري ام بكنم. ناگفته پيداست كه پس از گذشت سي و چند سال و چند روز تغيير و تحول چشمگيري در اين زمينه ها به وجود نيامده است و هيچ اميدي هم به « بهبودي!» آن در آيندة دور و نزديك نيست. باري، در آن روزگار من به كارِ گل مشغول بودم و گهگاهي جسته گريخته و در فاصلة دو زمين لرزه كتاب مي‌خواندم. منباب مثال، كتاب تاريخ جهان باستان را كه شما سه نفر( 1) ترجمه كرده بوديد و انگار عاليجناب طبق معمول مقدمه‌اي بر آن نوشته بود، اینجانب در سفر ششماهة جنوب و در گرماي چهل و پنج درجة جزيرة سيري و در خلال كارهاي ساختماني خواندم. پيش تر از اين هم كم و بيش با نام عاليجناب آشنا شده بودم و مي‌دانستم كه در بارة تاريخ مشروطيت ايران تحقيقاتي كرده و كتاب‌هائي نوشته بودي. پاياننامة تحصيل تاريخ و يا «جامعه شناسي؟» عاليجناب هم گويا در زمينة انقلاب مشروطيت ايران تدوين شده بود كه من آن را همان روزها خواندم و با عقل ناقص ام دريافتم كه نگاه تازه اي به انقلاب مشروطة ايران انداخته بودي. بعدها كه فهم‌ام كمي بالا تر رفت دريافتم كه اسم اينگونه برخورد با تاريخ، تجزيه و تحليل مادي و ماركسيستي وقايع وحوادث تاريخي مردم يك سرزمين است. من كه تاريخ مشروطيت و تاريخ هيجده سالة كسروي را هم پيشترها خوانده بودم، از انبوه موضوع و معاني، اختصار، فشردگي و انسجام كلام عاليجناب حيرت كردم. در حقیقت همّت و كار عظيم احمد كسروي صرف نقل و شرح دقیق و صادقانة وقايع مهّم وحوادث تاريخي آن دوران شده بود، ولي كار عاليجناب صرف تحليل حوادث تاريخي و درك و دريافت ماركسيستي جوهر و حركت تاريخ. از اين كه بگذريم به ياد دارم كه روزنامه نگاري در آن ايّام مدعي شده بود كه باقرمؤمني سي جلد كتاب در بارة مشروطيت آمادة چاپ دارد. يا قمربني هاشم!!! سي جلد؟! به هرحال كتاب تاريخ جهان باستان و مقالة جوهرتاريخ محمد باقرمؤمني را زماني مي‌خواندم كه تيمسارفرسيو در دادگاه خلق چريك هاي فدائي محكوم به اعدام و ترور شده بود. خبر «اعدام انقلابی» تيمسار فرسيو به گوش اهالي جزيرة سيري و گارگرهاي بلوچ و عرب و عجم معمار و از جمله سركارگر معمار که من بوده باشم، رسيد و تا آنجا كه به ياد دارم، غير از اين جانب، هيچ كسي را ككش نگزيد. مردم بومی پا برهنة آن ولايت گرفتار آب و نان و قاچاق بودند و فرسيو و چريك ها را نمي شناختند.
بگذريم. برگريم به كوچة ملك الشعرا بهار!
جانم كه تو باشي،
اگر روي سفر جنوب كمي مكث مي كنم به اين دليل است كه حاصل يادداشت هاي اين سفر سبب شد كه خدمت عاليجناب برسم و در عنفوان جواني افتخارآشنائي باچهرة تابناك و سرشناس فرهنگي و سياسي مملكت‌ام را پيدا كنم. بگذار تا دیر نشده همين جا ياد آوري كنم كه من پيشاپيش مرعوب شخصيت فرهنگي و وزن و بار و اهميت ادبي و هنري و سياسي عاليجناب نبودم. دلنگراني و دلواپسي و دغدغه هاي من به خاطر بي بضاعتي ادبي و هنري ام نبود. صداقتش من در آن روز تاريخي كه رو به كوچة ملك الشعرا بهار مي رفتم، از بيخ و بن به هنر و ادبيات و دست نوشته ام فكر نمي كردم. چرا كتمان كنم؟ روزي كه رو به كوچة شما در تهران مي رفتم تا نظر عاليجناب را در بارة دستنوشته ام بشنوم، مدام به وضع سر و لباس و ريخت و قيافه و رفتارم مي انديشيدم تا مبادا باعث آبروي برادرم محمود می‌شدم. در واقع بيشتر از سرنوشت ادبيات و دستنوشته‌ام (سفرنامه) دلواپس يخة پيراهنم بودم كه گويا با آتش سيگار كمي سوخته بود و لک فتاده بود.
لابد بايد چندين سطر پيش تر از اين‌ها اشاره مي كردم كه برادرم محمود با عاليجناب به تازگي آشنا شده بود و همو دستنوشته ام را همراه يادداشت كوتاهي به تو داده بود. اگر اشتباه نكنم در آن يادداشت نكته اي از نقد باقر مؤمني را كه زير عنوان «دريچة تازه اي به سوي روستا!» که بر تمام كتاب‌هايش نوشته بود، آورده بود. چيزي در اين حد و حدود: « انگار محمود دولت آبادي با زمينداري و يا زمينداران بزرگ ايران آشنا نيست و يا محمود دولت آبادي فئؤداليسم در ايران و فئودال ها را نمي شناسد.» این مفهوم را از روي حافظه نقل كردم و گناهش را گردن مي گيرم! هر چند جوهر و مضمون آن نقد و نظر جانبدار و «سازنده» عالیجناب را هنوز فراموش نکرده ام.
عنايت مي كني؟ در دوران بلوغ علمی و شكوفائي عاليجناب فقط يكبارخدمت رسيدم و بيشتر همين خرده ريزها و جزئيات به خاطرم مانده است تا سخنان و فرماشات «گهربار استاد!!» در بارة ادبيات و دستنوشته كذائي و يا سفرنامة جنوب اينجانب. مثلاً چيزي كه سال‌ها بعد باعث تعجب و حيرت بسيار من شد و هنوز هم از آن عالم حيرت بيرون نيامده ام اين بود كه اكرم فرمهيني تازه عروس ( شما گويا به تازگي ازدواج كرده بوديد، چند ماه؟ نمي دانم!) باري اكرم خانم تازه عروس براي غريبه اي غذا پخته بود و من بي آن كه اطلاع داشته باشم يك راست و بي معطلي بر سر ميز ناهارخوري نشانده شدم. من كه مهاجري روستائي بودم و هرگز در منزل مبل و ميز و صندلي نداشته بودم و از قهوه خانه ها و دیزی بُزباش که بگذریم، پشت ميزناهارخوري غذا نخورده بودم، من كه كارگري ساده بودم و بساط و بضاعتي نداشتم و هرگز با آدمهاي سرشناس همسفره و همكاسه نشده بودم، دست و پايم را مدام جمع مي كردم و گِردتر مي نشستم و سرم را از شرم و خجلت بلند نمي‌كردم و آرزو داشتم هرچه زودتر ته ديس «خوراك» اكرم بالا مي آمد تا نفسي به راحتي مي‌كشيدم. از حق نگذريم، اكرم فرمهيني به نظرم گرم و زيبا ولي خيلي شیک و آلامد آمد و اين فكر از سرم گذشت:
«آقاي مؤمني انگار دير ازدواج كرده، چند ساله باشه خوبه؟ چهل، چهل و پنج؟ اكرم خانم؟»
من آن زن بلند بالا، زیبا، مغرور و متکبّر را سال‌ها بعد، در تبعید بهتر شناختم، ولی آن روز، در آپارتمان کوچة ملک الشعرا بهار برسر سفرة او احساس ناخوشایندی داشتم، انگار از حضور «این حقیر» چندان خرسند نبود و لابد مرا در خور و در شأن شوهرش نمی دانست. خدا عالم است! به هر حال از سردی برخورد و طرز نگاه او چنین استنباط می شد. بعدها که آشنائی ما در تبعید به دوستی انجامید، به شوخی به اکرم خانم می گفتم:
«عقل آدمها اغلب توی چشم آنها است و چشم در داوری ها به ندرت خطا می کند.»
اکرم فرمهینی نقّاش و گرافیست بود و آپارتمان روشنفكر مترقي زمانه ام با سلیقة زنی مدرن و با ذوق تزئین شده بود و مثل رؤیا به نظرم مي‌آمد. اين جانب در آن لحظة تاريخي بيست و چهار و يا بيست و پنج ساله بودم و در آن ايّام از چشم من مرد چهل و پنج ساله اگر پيرمرد نبود. دست كم مرد جا افتاده اي بود كه سال ها از وقت ازدواجش گذشته بود.
جانم كه توباشي!
گمانم عاليجناب سرانجام پي به حال زار من برد و كلك تتمة ديس غذا را كند و تر و فرز از جا بلند شد، دستنوشته ام را از روي گنجه بر داشت و به اطاق پذيرائي اشاره كرد. تا آنجا كه به‌ياد دارم ما در سرسرا و يا توي «هال» آپارتمان ناهار خورديم و من حدود يك ساعتي در اطاق پذيرائي به حرف – هاي عاليجناب گوش كردم و لب از لب بر نداشتم. گيرم هر از گاهي از گوشة چشم نگاهي دزدكي به كتابخانه و كتاب‌هائي كه بالای کتابخانه بر هم تلنبار شده بودند، مي انداختم و احساس می کردم که راه درازی در پیش دارم. بگذریم.
باری، سفرنامه ام را با وسواس و دقت كم نظيري خوانده بودي و در مجموع نظر مساعد، مثبت و حتا جانبدارانه اي داشتي. حتا يك و يا دو پيشنهاد مشخص هم به من كردي. يكي اين كه سرگذشت آدم هاي آن سفرنامه را در قالب چندين و چند قصة كوتاه و مستقل از هم بازسازي و بازنويسي كنم. در واقع به صورت مجموعة قصه درش بياورم. همين! آنچه كه از درس آن روز عالجناب به ياد دارم، چستي و چالاكي رفتار و حركات استاد، شادابي، طراوت و سلامت جسم و جان استاد و ديگر صراحت بيش اندازه و جسارت كلام و احساس مسؤليت شديد ايشان در بارة هنر و ادبيات و به ويژه ادبيّات «مردمي!» و يا «رآليستي!» بود. از همه مهم تر اين كه عاليجناب استاد بود ولي هرگز ادا و اطوار استادهاي ريش و پشمكي را در نمي آورد، في نفسه ساده بود و تظاهر به سادگي نمي كرد. روشن و مختصر و بي پرده حرف مي زد. پخته بود و به موضوع احاطة كامل داشت و حاشيه نمي رفت، تعارف، مجامله، پرحرفي و مبالغه نمي كرد و لابد اگر تفاوت زياد سني و بضاعت كم مالي و بي بضاعتي فرهنگي اين جانب در ميانه نمي بود و كمي « رو!» و اعتماد به نفس مي‌داشتم و آن همه درگير وضع سر و لباس و رفتار وكردارم نمي بودم، در محضر عاليجناب كمتر استخوان درد مي‌گرفتم و بي شك سبك بارتر از آپارتمان كوچة ملك الشعرا بهار بيرون مي‌آمدم و پي بختم مي رفتم.
باری، با سرگيجه رفتم، پي بخت و اقبالم رفتم و چند سالي روي آن دستنوشتة كذائي كاركردم تا كه مورد قبول اهل نظر و ويراستارهای( 2 ) حسين جعفري افتاد وسرانجام مؤسسة انتشارات اميركبير آن را زير عنوان «كبودان» به چاپ رساند. كبودان همزمان با كتاب‌هاي جلد سفيد منتشر و در ميان آثار ممنوعة چندين ساله چندان به چشم نیامد و چشم منتقدان را نگرفت. گمانم عاليجناب این رمان را نخواند. نه، من چنين انتظاري نداشتم و هرگز چنين حقي هم به خودم نمي دادم. ما هنوز به مغاك تبعيد در نيفتاده بوديم و با هم اين گونه همدرد و همزبان نشده بوديم. بايد چند سالي مي‌گذشت تا گذارم به پاريس مي‌افتاد و عاليجناب را در «خانة شيمي» و در گرد همائي ايرانيان مهاجر و تبعیدی مي‌ديدم و به‌مرور زمان درشمار دوستان عاليجناب در مي‌آمدم. گيرم پاريس حديث و حكايتي جداگانه اي دارد که به آن می رسیم، برگرديم به ايران.
جانم كه توباشي!
در وطنمان ايران، يكي دوباري به تصادف در مهماني هاي خانة برادرم محمود به هم بر خورديم كه به احوالپرسي و سلام و عليك ساده گذشت. در آن مهماني ها همانگونه كه پيشترها اشاره كردم، به خاطر «دولت فقر!»ي كه خداوند به اين جانب ارزاني داشته بود و به خاطر جدائي اجباری برادرم محمود از قبيلة پا برهنه ها و به دلايل ديگر بنده به اين گونه مهماني ها به ندرت راه مي يافتم و از تو چه پنهان تمایل چندان هم نداشتم. شايد به همين سبب هنوز همة مدعوين و مهمانهاي آن شب و همة بحث‌ها را به خوبی به‌خاطر دارم: سعيد سلطانپور، مادرش هاتکه، برادرش مسعود و چند دختر و پسر ار خويشاوندان آنها، باقر مؤمني و اكرم فرمهيني، محسن يلفاني، رضا معتمدي، مهدي فتحي، ناصر رحماني نژاد، عطا نوريان، دكتر فرهيخته که محسن مینوخرد و حشمت کامرانی به او «عرقچين جَمجَمه!» می گفتند. محمد رضا لطفي و شيش تار و همسرش و چندين نفرديگر … به هرحال من كه كتاب زمينة جامعه شناسي آريانپور را به تازگي خوانده بودم و به نظر عاليجناب هم گوش داده بودم، در مجال و فرصتي مناسب پرسيدم كه چرا آنهمه استاد را مورد عتاب و بي مهري قرار داده و مي دهد؟ لابد بايد چند جمله اي هم در تعریف و تمجيد آریانپور و كتاب او گفته باشم تا كه چنين جواب دندان شكني بشنوم:
« شق القمر! يه كتاب درسي ساده و پيش پا افتاده ست، پر از غلط هاي فاحشه…!»
نه، پي گير نشدم. من كه از تئوري دولت و ساير مسائل تئوريك چيزي سرم نمي شد تا بخواهم شاخ توي شاخ عاليجناب بگذارم؟ تا يادم نرفته بگذار اشاره اي به درس مفيد ديگري كه از اين مهماني گرفتم بكنم. بله، آن شب از روشنفكران وطنم بسيار آموختم. در ميان تمام بحث ها و قيل و قال ها و درگيري تند لفظي محمود و سعيد بر سر مفهوم پرولتاريا، بحث نظري عاليجناب با دكتر فرهيخته برايم جالب بود. مسألة ملي! بار اولي بود كه مي ديدم روشنفكري آشكارا از جور و ستم مضاعفي كه بر مليّت هاي ايران و از جمله بر مردم كرد روا داشته مي شد دم مي زد و از حقوق كردهاي ايران بي پروا و با شهامت دفاع مي كرد:
« آقا، اگه كرد بودي و سال‌ها زير يوغ زندگي كرده بودي حرف منو مي فهميدي!»
هر چند اين بحث جالب هم سرانجام به جدل كشيد و به توهين و تحقير ختم شد. عاليجناب كه تا بناگوش سرخ شده بود، دكترفرهيخته را رها كرده و رو به محمود دولت‌آبادی كه ميزبان بود برگشت:
«… ميگم اين مرتيكه رو از كجا پيدا كردي؟ يارو صداش از جاي گرمش در مياد!»
جانم كه توباشي!
اين مهماني ها اغلب رنگ محفل‌هاي فرهنگي و هنري را به خود مي‌گرفت، يا بهتر بگويم، بحث هاي اين گونه محافل در مهماني ها ادامه مي‌يافت. تنها گفتارسياسي كه آن شب شنیدم همان بحث مردم كرد بود و تك بيت اين شعر بند تنباني بود كه عطا نوريان و همراهانش در عالم مستي دم گرفته بودند: «آمريكائي جاكش است …» عطا نوريان آخرهاي شب مرا با سواري به خانه ام برد، من و همسرم در ناحية نظام آباد اطاقي در طبقة سوم اجاره كرده بوديم. عطا نوريان كه سرش گرم بود، در كوچه پسكوچه هاي تنك و تاريك گم شد و با رندي به برادرم محمود نیش و كنايه زد:
« چرا مثل برادرت توي عباس آباد خانه اجاره نمي كني؟»
نوريان تنها كسي نبود كه به او كنايه مي زد. آن روزها همه جا شايع شده بود كه دولت آبادي به جاي «چوب» «پول» بر مي دارد ( 3 ) تنگ نظري؟! اين شايعات حتي هنگامي كه محمود به زندان افتاده بود ادامه داشت و مهر آذر ماهر، همسر او، به دادخواهي نزد اين جانب كه به گمانش بزن بهادر بودم، آمد و من ناچار براي يكي از آنها « هرمز رياحي!» خط و نشان كشيدم و توسط محمد مختاري برايش پيغام فرستادم كه اگر دوباره اين مزخرفات را در غياب برادرم محمود تكرار كند با شیوه های «غیر روشنفکرانه» با او رفتار خواهم کرد.
باري، روشنفكراني كه چند صباحي دركانون پرورشي كودكان و نوجوانان ديده بودم و يا از دور و نزديك مي شناختم مدام پشت سر يك ديگر غیبت، مذمّت و بدگوئي مي كردند و این باعث تعجب آدمی بود که از اهل فرهنگ انتطارات و توقعات دیگری داشت:
« اینا که هربار کلِة کسی رو بار می ذارن!»
از كانون رفتم و دوباره چند صباحي به كارگل مشغول بودم تا در ملک ری « شهریار» دامنگير شدم. گيرم از وجود محافل ادبي و فرهنگي دورادور خبر داشتم و مي دانستم كه باقرمؤمني يك پاي ثابت محفل هاي فرهنگي و هنري جماعت «چپ» بود. گرچه در آن دوران پايم به هيچ محفلي باز نشد ولي رابطة ذهني من با اهل فرهنك و هنر و ادبيات هرگز بی باقی قطع نگرديد. اين رابطة ذهني با خواندن آثاري نظير مكتوبات آخوند زاده، قصه براي بزرگسالان، نامه اي كه هرگز فرستاده نشد، كتاب احمد و آثاری از منورالفکران مشروطه ادامه داشت و آن عاليجناب خوشپوش و خندان را فراموش نكردم. همين!
درآن روزگار من هرگز،هرگز مجذوب و شيفتة شخصّيتي فرهنگي و يا هنري نمي‌شدم. چرا؟ در واقع مسائل هنري و فرهنگي و كساني كه به آن سرگرم بودند برايم چندان اهميتي نداشتند. لابد هنوز به اهميّت فرهنگ و هنر چنان كه بايد و شايد پي نبرده بودم و عقلم بيشتر ازاين ها قد نمي داد. شايد هم خودم را درخور و لايق شايستة اين دنيا نمي ديدم؟ نمي دانم. درآن ايّامي كه طلبه هاي هنر و ادب در خانة به آذين و آريانپور و جلا آل احمد و امثالهم را گود مي انداختند و يا در كافه ها تا صبح عرق مي‌خوردند و كلة سحر به كله پزي مي رفتند، اين جانب شب و روز مانند سگ سوزن خورده مي دويدم و تمام وقتم صرف نان در آوردن و ادارة كردن اولاد ايل وعشيرة پا برهنه ام مي‌شد كه به تازگي كوچ كرده بودند و به پايتخت آمده بودند. بعدهم به شهريار رفتم ومعلم شدم تا شايد نفسي تازه كنم! باري، تا آن جا كه به ياد دارم، در روزگار نوجواني توجه ام بيش تر معطوف مبارزة مسلحانة چريك ها و سرگذشت سلحشورهاي زمانة ما و ماجراي جنگ و گريز و مقاومت آن ها بود تا ادبيات و هنر. مثلاً آن نيمة شخصيت سياسي عاليجناب كه درمه و محاق پنهان مانده بود بيشتر حس كنجكاوي ام را تحريك مي كرد. و يا فرار عاليجناب از جيپ فرمانداري نظامي و ماجراي گلوله خوردن و دستگيري ات درآن كوچة تنگ بن بست برايم جذاب تر از «سي جلد» كتابي بود كه مي‌گفتند دربارة مشروطيت نوشته اي. عنايت مي كني؟ فرار اين جانب هم از نظام و ارتش و سفر به جزاير جنوب نيز ريشه در همين باور و هواداري عاطفي شديد اين حقیر از چريك ها و مبارزة مسلحانه داشت. گمانم بيست ويكساله بودم كه از خير خلباني گذشتم و از دادگاه گريختم. به كجا؟ مي رفتم به جنوب تا شايد راهي به «كعبه!» پيدا می کردم. عاشق بودم، شيدا بودم، سر درگم بودم و هنوز از اين شیدائی و سردرگمي بيرون نيامده ام. بگذریم!
باری، مثل لنگر ساعت مي رفتم و بر مي گشتم و هر از گاهي ويرم مي گرفت و به سوي هنر و ادبيات متمايل مي شدم. گيرم واقعيّت تلخ و بي رحم زندگي هميشه مرا با خود مي برد و مدام از آرزوهايم دور و دورترم مي كرد. حقيقت اين است كه كار و زندگي معيشتي من هرگز با دنیای فرهنگ و هنر خوانائي نداشته و هنوز هم ندارد. به همين دليل در آن زمان اهل فرهنگ و هنر را به ندرت و تصادفي مي ديدم. تصادف! من از دور دستي بر آتش داشتم و بر خلاف برادرم محمود و سایرین، سعادت دیدار عالیجناب به ندرت نصیب این جانب می شد. با این‌همه دو باره تلاش مي كنم كه فانوسم را بالاتر بگيرم و نگاهي به دور دستهای دور و به آن روزگار بيندازم. اين نگاه، نگاه کارگری روستائی، محجوب ولی كنجكاو و شیفتة ادبیّات و هنراست كه گهگاهي به اينجا و آنجا سر مي كشد و فردا، درگير و دار كار و زندگي خودش و آرزوهايش را بي باقي از ياد مي برد.
جانم كه تو باشي!
از آن چند مهماني كه بگذريم، گمانم يكي دو سه بار ديگر هم عاليجناب را هنگام تجديد حيات و فعاليت دورة دوم كانون نويسندگان ايران در خانة هوشنگ گلشيري ديدم. به نظرم در سنگر تنها بودي و يك تنه با شور و حرارت وگاهي عصبيّت بر سر «هويت كانون» بحث مي كردي و از اين كه جمع نويسندگان و شعرا و ادبا پي به مراد و منظور تو از «صنفي بودن» كانون نويسندگان نمي بردند و یا نمی پذرفتند، به تقريب هر بار خون دماغ مي شدي. كتابي هم در همان ايام به چاپ رسانده بودي به نام «درد اهل قلم» كه هدف آن روشن كردن هويت و رسالت كانون نويسندگان بود كه در مبارزه با سانسور رژيم دیکتاتوری شاهنشاهي و دفاع از حقوق مادی و معنوی و همه جانبة اهل قلم خلاصه مي شد. همين مضمون و مفهوم را با جسارت و شجاعت كم نظيري در سخنراني خانة فرهنگ گوته هم ايراد كردي و گمانم در آن شب‌ها تنها کسی بودی که براي نخستین بار بی پروا كلمة «سانسور» را به جاي «مميزي» به كار بردي. اين جانب نیر دركنار چند هزار نفر شنوندة مشتاق، زير باران پائيزي ايستاده بودم، با دقت گوش مي‌دادم؛ شجاعت و جسارت عاليجناب را تحسين مي‌كردم.
باري، من شجاعت، سماجت و پافشاري و مقاومت عاليجناب را در آن مباحثات و مشاجراتی که بر سر هویّت کانون نویسندگان درگرفته بود، هرگز فراموش نمي كنم. گيرم آن آدم تند مزاج و عصبي خلاف جريان آب شنا مي كرد. در آن روزگار فضا، فضاي سياسي بود و حريفان عاليجناب را از ميدان بدر كردند. گمانم تو با قهر رفتی و هرگز به کانون بر نگشتی. اين استخوان لاي زخم ماند و ماند، هويت و رسالت كانون تا آخر روشن نشد تا كه زخم کهنه در مهاجرت به چرك نشست و كانون نويسندگان ايران «در تبعيد!» منفعل شد. در آن روزگار من هنوز عضو كانون نويسندگان نبودم ولي مباحث داغ درون كانون را كم و بيش دنبال مي كردم. بعدها که سیل ما را با خودبرد، اين مباحث فرسایشی سال‌ها و سال‌ها در نشست‌های همگانی «کانون» و در نشریات خارج کشور ادامه يافت و راه به جائي نبرد. نویسندگان و شاعران تبعیدی یکی بعد از دیگری کناره گرفتند و کانون نویسندگان ایران «در تبعید» در محافق فرو رفت که درجای خود به آن اشاره خواهم کرد. برگردیم.
جانم كه تو باشي!
شمشير برهنه و آخته! درآن دوران، هرباركه عاليجناب را در حال مباحثه و مشاجره و مجادله مي‌ديدم، به ياد شمشير برهنه مي‌افتادم. آري، از عاليجناب چهره اي بر افروخته، پرخاشجو، معترض و جنگنده به يادم مانده است. بت شكن؟ شايد! در آن روزگار بتها به سادگي ساخته مي شدند. از حق نگذريم، مردم فرهنگ دوست و هنرپرور ميهن ما اغلب مانند اینجانب دچار فقر فرهنگی، فقير وكم سواد بودند. اختناق هم بود و خفقان سياسي هم بود و انگار اغلب در چنين فضاهائي توهّم جاي واقعيّت را مي گيرد و بتها ساخته مي شوند: مثلاً جلال آل احمد! عاليجناب گويا در جائي گفته و يا نوشته بودي كه «جلال آل احمد حدود صد و پنجاه سال از تاريخ عقب است.» عنایت می کنی؟ با اين حساب تكليف امثال علي شريعتي که «اسلام مترقی سیاسی» را تبلیغ میکرد روشن بود. به نظر تو آريانپور كتاب درسي مخدوش و مغلوط ترجمه و تأليف مي كرد، به آذين دون كيشوت پيري بود كه با شمشير كج به آسياب هاي بادي حمله مي برد و كتاب تاريخ ايران را كا گ ب نوشته بود و … مخالف خوان؟! در خانة اكبرميرجاني چنان بر افروخته و سرخ شده بودي كه داشت خون از مويرگ‌هاي گونه‌هايت بيرون مي زد. مپرس كه حضور اين جانب در جمع شما به چه مناسبت بود؟ گمانم درمعیّت محسن مينوخرد و يا محمود دولت آبادی به اين مهماني راه يافته بودم. چون كه اكبر ميرجاني را هم در رابطة با آن ها شناخته بودم. آن شب فرماليسم در ادبيات و جانبداران اين مكتب را با خشم و غضب باور نكردني مي كوبيدي و تا آنجا كه به ياد دارم لبة تيز تيغت متوجة هوشنگ گلشيري بود. پس از شك و ترديد بسيار سرانجام به خودم جرأت دادم و چند كلمه اي در بارة سبك و شيوة كار هوشنگ گلشيري و «بند بازی» او در تکنیک به عرض جمع رساندم كه چند روز بعد «كلمات قصارم!!» سر از نقد منتقدي كه در آن ميهماني حضور داشت، در آورد. بگذريم!
به نظر اينجانب عاليجناب در ايام اختناق و سكوت، مخالف خوان، هميشه معترض و پرخاشجو و با سواد بود و اعتماد به نفس شگفت انگیزی داشت. اين همه در مصاحبه ات با روزنامة كيهان به خوبي تجلي يافته بود. تغيير سياست روزنامه و چاپ مصاحبه هائي از اين دست خبر از فضای باز سیاسی و دگرگوني هاي آينده و انقلاب مي داد. غرض در دوران انقلاب و بعد از انقلاب هم مخالف خواني مي‌كردي و من چندان از موضع سياسي عاليجناب سر نمي آوردم و مخالفت تو را با حزب تودة ايران و با رفقا و دوستان قدیمی ات به دلخواه خودم تعبير مي كردم. به نظرم مي رسيد كه آدمهاي نالايق جاي عاليجناب و امثال عاليجناب را غصب كرده بودند و لابد حزب توده را به بيراهه مي‌بردند. من اين جملة عاليجناب را هرگز فراموش نمي كنم:
« باز اين ورشكسته ها تابلوشان از خارج آوردند و نصب كردند!»
کتمان نمی کنم، قديم ها جسته گريخته نظرات عاليجناب را در بارة آنها شنيده بودم و مي‌دانستم كه دوست و همكارت كه هنوز به حزب وفادارمانده بود، اصلاحات ارضي شاه را مثبت ارزيابي كرده بود و تو برايش شمشير كشيده بودي. به نظر عاليجناب توده اي هاي مهاجر مدّت ها پيش صلاحيّت و حقانيّت خودشان را از دست داده بودند و هيچ شناختي از اوضاع سياسي و اجتماعي ميهن ما نداشتند و نبايد دخالت مي كردند. به نظر تو راديوي آنها مدام چرند و پرند مي گفت و گمراه كننده بود. بعدها هم كه انقلاب شد و حزب توده به ايران برگشت، نظر عاليجناب عوض نشد، شمشیرش را از رو بست و با آنها در افتاد. بارها شنیدم که می گفتی:
« باور نمی کنی؟ اینا لو می دادن، آره، من از دست حزب توده فرار کردم و پناهنده شدم!»
جانم كه تو باشي!
درست به یاد دارم که در همان روزها و يا ماه هاي نخست انقلاب همراه چند نفر ديگر نشريه اي ماركسيستي منتشر مي كردي كه اگر اشتباه نكنم نامش «انديشه!» بود. يك شماره از اين نشريه تئوريك را به تصادف در منزل محسن مينوخرد ديدم. من از دور و نزدیک همة همكاران نشريه را مي شناختم. از جمله عطا نوریان و سعيد رهنما و دیگران… منتها شك دارم كه كه صداي معاصر را بعد از نشرية انديشه راه انداخته باشي. همين قدر ميدانم كه قصة طاووس اينجانب مقبول هيأت تحريريه نيفتاد، نشريه آن را چاپ نكرد و شايد به همين دليل روشن چندان دوامي نياورد و بعد از انتشار چند شماره، مانند شایر نشریّات متوقف و تعطیل شد. برگردیم.
باری، جنگ ادامه داشت و احزاب و سازمانها هر کدام موضعی در برابر سیاست جنگی جمهوری اسلامی گرفته بودند و تو باز مخالف بودی. در بحث داغ جماعتي روشنفكر و اهل فرهنگ و هنر بودكه شبانه در خانة برادرم محمود به راه افتاد بود، صدای تو از همة صداها رساتر بود. اين بحث داغ كه طبق معمول به مجادله كشيد، بر سر جنگ ايران و عراق و جانبداری حزب توده ایران و فدائیان اکثریت از حکومت بود. عاليجناب مثل هميشه مخالف بود، بله بد جوري از كوره درفته بودي و داد و فرياد مي كشيدي كه اگر لشكر صدام حسين از مرز ايران بگذرد و بيايد مادرم را … كند، من در اين جنگ شركت نخواهم كرد. ناگفته پيداست كه موضع عاليجناب با موضع كمونيست‌هاي جانبدار و هوادار حكومت اسلامي از بيخ و بن تفاوت داشت. غرض من از اين موضعگيري تعجب نكردم، حيرت من از اين بود كه مرد محترم و ميانه سالي جلو زن و بچه و پير و جوان، چنان بر آشفته بود و از کوره به در رفته بود که پاي مادرش را به ميان مي كشيد و فحش‌هاي چاروادري به حكومت اسلامی، حزب طراز نوین طبقة کارگر و اعوان و انصار آنها مي‌داد. تا آنجا كه به ياد دارم که به تازگي از جنوب و از منظقة جنگی برگشته بودم، اهواز نیمه ویران و شهرهاي جنگ زدة ايران را دیده بودم و نظر تند و تيز عاليجناب با احساسات شديد وطن پرستانة اين جانب جور در نمي‌آمد. تجربه ثابت كرده است كه در مهماني‌ها مجال استدلال نيست و بحث ها هرز مي رود و سوء تفاهم ايجاد مي كند. مثلاً من آن شب نتوانستم از فحواي كلام عاليجناب چیزی بفهمم و استدلات تو را بشنوم. من كه همراه دوستم و با كاميون او به جنوب رفته بودم، شهرهاي ويران شده و مردم وحشتزده و آواره و بی خانمان را توي راه و دشت و بیابان ديده بودم، فرصتي را انتظار مي كشيدم تا شاید مشاهدات‌ام را گزارش می کردم. گيرم جنگ و جدال تئوريك شما چنان گرم بود كه هيچ كسي دل به حرف ها و گزارش‌هاي من نمي داد. چه روزگاري! تا دير نشده بگذار يادآوري كنم كه اين شب همزمان است با صدور شعار معروف فرخ نگهدار و سازمان فدائیان اکثریّت که با عنوان درشت نوشته بودند: «سپاه پاسداران را به سلاح سنگين مسلح كنيد!» برگرديم!
جانم كه تو باشي،
فانوسم را بالاتر وبالاتر مي گيرم ولي عاليجناب را نمي بينم. عمر اين مهماني‌ها كم كم به آخر مي‌رسد. حكومت اسلامي جنگ راه انداخته و دارد جاي پايش را سفت مي كند. اعدام هائي كه از مقطع انقلاب شروع شده هنوز ادامه دارد، سعيد سلطانپور نخستين قرباني است، عطا نوريان را هم اعدام مي كنند؛ فرار و مهاجرت تاريخي مردم ما هر روز گسترده و گسترده‌تر مي شود. همة آشنايان ما راه افتاده اند و دارند آشكارا و پنهاني از مملكت فرار مي كنند. مهماني، بله، بعضي‌ها هنوز براي وداع مهماني مي‌دهند. در اين مهماني‌ها خبرها رد و بدل مي شوند « شنيدي؟ باقر مؤمني هم رفت!» «ها؟ شنيدي يلفاني هم رفت!» « بله، ناصر رحماني نژاد هم رفت» محسن مينوخرد و میترا تمام دوستان وآشنایان آنها نیز رفتند. نوبت به اينجانب رسيد و به آنكارا گريختم. در آنكارا سيل عظيم مهاجرين ايراني را ديدم و هراس برم داشت. از تركيه به فرانسه آمدم و در پاريس دوباره به عاليجناب بر خوردم كه خود حديث و حكايتي جداگانه دارد.
جانم كه تو باشي!
كسي از آينده خبر ندارد. شايد، شايد هرگز فرصت و مجالي پيدا نشود تا چند سطري در بارة روزگار پاريس و مهاجرت بنويسم، پس بگذار همين جا، گذرا، به چند نكته اشاره و اعتراف كنم. حسرت بزرگ من اين است كه در زندگي ام خيلي كم آموختم. غم نان مجالم نداد. نكتة ديگر اين است كه من از آدمها بيشتر از كتاب‌ها آموختم و آنها را هرگز فراموش نكرده‌ام و نمي‌كنم. در ميان اين همه آدم، چهرة پدرم عبدالرسول مثل ستارة سهيل مي درخشد. برادرم محمود مانند معلمي سختگير، عنق و كم حرف و سخن هميشه در ذهنم حضور داشته و دارد و عاليجناب كه در سال‌هاي تبعيد و دوری جاي خالي پدرم عبدالرسول و برادرم محمود را پر كرد. گفتم كه من از آدمهاي بسياري آموخته‌ام ولي از برادرم محمود که بگذرم، عاليجناب نخستين انساني بود كه در بارة دستنوشتة جوانك تازه كار و بي بضاعتي مثل من با شرافت و احساس مسؤليّت كم نظيري تأمّل كرد و مانند معماري كهنه كار و ماهر و مسؤل خشت اول را گذاشت. اگر چه هنوز بناي شگفت انگيز و عظيمي نساخته ام ولي اعتراف مي كنم كه خشت‌هاي بعدي را هميشه بر‌همان پایه روي هم گذاشته‌ام. يعني تا حالا هرچه نوشته‌ام و هرچه منتشر كرده‌ام، دستنوشته اش پيشاپيش از نظر عاليجناب گذشته است. باري، حق‌است تا دیر نشده همينجا مراتب سپاس و قدرداني خودم را از صميم قلب بيان كنم.
تابستان2006 میلادی حومۀ پاریس
…………………………………..
جانم که تو باشی
وجیزة بالا در سال دوهزار و شش میلادی به رشتة تحریر در آمد تا شاید به درد دوست عزیزی می‌خورد که در پی امر خیرتدوین و تنظیم خاطرات عالیجناب پاوزار پاره می کرد. از شما چه پنهان بعد از شش سال دو باره آن را با حوصله و دقّت خواندم و احساس کردم همة گفتنی ها کم و بیش گفته آمده‌است. درحقیقت بعداز مرور متن بالا به یاد گذر سال‌های مکرّر، یکنواخت تبعید و به یاد نویسندة چک برانیسلاو ونیچ افتادم که در پایان کتاب خاطراتش نوشته بود:
« … در بیست و پنج سالگی ازدواج کردم و همگان می دانند که آدمی بعد از ازدواج دیگر خاطره ای ندارد.»
حالا حکایت ماست: این حقیر در سی و شش سالگی قدم برخاک «گُل‌ها» گذاشتم و تا چشم برهم زدم بیست و هفت سال از عمر عزیزم در تبعید و انگار در خواب پلشت و سنگینی گذشت. شاید به همین دلیل این روزها و سال‌ها به روشنی سال‌های نوجوانی و جوانی ام نیستند و با اکراه و تردید فانوس‌ام را بالا می گیرم تا عزیزان و دوستان‌ام را در این گوشة دنیا پیدا کنم. از تو چه پنهان، این اندوه کهنه و کراهت به مرور ته نشین شده است و هیچ شوقی به باز بینی و باز نویسی آن روزها و آن سال‌ها ندارم. شاید اگر «امر خیر ویژه نامه» پیش نمی آمد، دو باره با فانوس گرد شهر نمی گشتم و در میان سال‌های سوخته به سراغ عالیجناب نمی رفتم. گیرم چاره ای نیست، آدمها را در شرایط، در موقعیّت و در رابطه و مناسبات آنها می توان تا اندازه‌ای شناخت. تبعید موقعیّت تازه ای بود که می باید آن را با عالیجناب، در دامن عروس شهرهای دنیا تجربه می‌کردم.
«تو دیگه چرا اومدی؟ ها؟ تو اینجا چکار می‌کنی؟ می دونی چه خبره؟ چکار می خوای بکنی؟»
این تصویر هنوز یک ذرّه غبار نگرفته است: در راهرو شلوغ مترو ایستاده بودی، رنگ به روی نداشتی و من با شگفتی عالیجنابی را در برابر خودم می‌دیدم که هیچ شباهتی به آن مرد بشّاش، خنده رو و سر زندة مهمانی‌ها نداشت، از آن اعتماد بنفس قدیمی هیچ اثری باقی نمانده بود، خودش را پاک باخته بود و به تلخی و با ترشروئی حرف می زد: « بله؟!»
باری، به صرافت دریافتم که نگرانی تو ازبابت آینده، تأمین زندگی و امرمعاش این جانب درشهر پاریس بود. باری، اگر چه تندیس آن «مرد اسطوره ای» ناگهان پیش چشم‌ام فرو ریخت و در نظرم کوچک شد، اگر چه از سراسیمگی و آشفتگی احوال تو حیرت کردم، ولی به روی خودم نیاوردم و آهسته دست دراز کردم تا محض احترام استاد بستة پلاستیکی کتاب‌ها را بگیرم. انگار رفتار مؤدبانة‌ام به ترّحم و دلسوزی تعبیر شد و به رگ غیرت عالیجناب برخورد، دست ات را به تندی پس کشیدی و من بد جوری دمغ و پکر شدم و با شرمندگی گفتم:
«همان کاری که عمری در ایران می کردم، کارگری، عمله گی!»
تازه از گرد راه رسیده بودم و نمی‌دانستم که در تبعید دُمِ شیر گرو بود. من که هنوز نیمه اوّل عمرم را پشت سر نگذاشته بودم و قوّتی در زانو و هنری در بازو داشتم به سختی می‌توانستم احوالات مرد پنجاه و چند ساله ای را درک کنم که هیچ حرفه ای بلد نبود و همة عمرش را با کتاب و دفتر و قلم گذرانده بود، از بد روزگار آواره شده بود، درتبعید هیچ امیدی به کسی و هیچ تکیه گاهی به جز همسرش، اکرم فرمهینی نداشت. تا دیر نشده بگذار خدمت عالیجناب عرض کنم که در اینجا، در این دوران و در این موقعیّت بود که من آن «زن متکبر، شیک پوش و آلامد» را بهتر شناختم. سخن کوتاه، اگر اکرم فرمهینی را در تبعید و درکنار عالیجناب نادیده بگیرم، بی‌تردید پا روی حق گذاشته‌ام، هر چند در همة این سال‌ها اکرم در سایة «باقر مومنی» قرار گرفته بود و چندان به چشم نمی‌آمد ولی من که از دور و نزدیک شاهد زندگی شما بودم گواهی می‌دهم که بدون وجود اکرم فرمهینی ما از آثاری که عالیجناب در این سی سالة اخیر به رشتة تحریر در آورده* محروم می‌ماندیم. این زن دوستدار زندگی و هنرمند که در ایران استاد دانشگاه بود، هر چند گاهی با نک و ناله، شکوه و شکایت ولی به طرز شگفت انگیزی خودش را با شرایط جدید وفق و تطبیق داد و لنگر زورق شکسته ای شد که مانند صدها و صدها زورق شکستة دیگر، یا به عبارت دیگر، صدها خانوادة آوارة دیگر، در جستجوی ساحل نجات، آرامش و ثباتی نسبی روی آب‌های خروشان سرگردان مانده بودند. باری، زمانی من اکرم فرمهینی را دوباره دیدم که سکان را به دست گرفته بود و عالیجناب را در اموراصلی و معیشتی زندگی کنار گذاشته بود، با همة توش توانش می کوشید تا آب توی دل «باقر» تکان نمی‌خورد. در آن روزگار اکرم، آن زن مقتصد که عقل معاش داشت، تفاوت نرخ اغذیه و قیمت «باگت» را حتا در فروشگاه هائی که چندین و چند کیلو متر از هم فاصله داشتند میدانست و درآن روزگار تنگدستی تا متاعی را به نازلترینن قیمت می خرید ساعتها وقت صرف می کرد و به همة مغازه ها سر می‌زد و برای ادارة خانواده و ادامة یک زندگی مختصر و آبرومندانه با جان و دل از همه چیزش مایه می گذاشت. گیرم این «امر وقف تام و تمام وجود» خیلی برای اکرم گران تمام شد. حالا چگونه و چرا؟ سر فرصت به آن نیز خواهم رسید.
جانم که تو باشی،
تا ره گم نشود ناچارم منزل به منزل حرکت کنم و رشته ای را بچسبم که در نهایت بهانه ای برای دیدار ما و سایر دیدارها بود: «هنر و سیاست» و یا در یک کلام مسایل فرهنگی! به گمان اینجانب عالیجناب آدمی حزبی تشکیلاتی و سیاسی اصیل و منضبطی بود که بعد از شکست حزب توده و انتقادها و جدا کردن خرج خودت از این حزب، تا آخر با خوی و خصلت و با تربیت یک آدم تشکیلاتی، به تنهائی و در تنهائی، به زندگی سیاسی ادامه می دادی. از حق نباید گذشت، عالیجناب به رغم انتقادهای شدید و کوبنده به گذشتة حزب و سردمداران حزب، وقتی کارد به استخوان می‌رسید و بیگانه‌ای حمله می آورد، در برابر دشمن قد علم می کرد و به دفاع از ارزش‌هائی بر می‌خاست که برایش سال‌ها مبارزه کرده بود. در حقیقت این مثل معروف دربارة عالیجناب صدق می کند: «ما اگر چه همدیگر را می کشیم ولی کشته هامان را به دشمن نمی دهیم!» برگردیم.
این دوگانگی و یا تناقض تا آنجا که من می‌دانم عالیجناب را آزار می داد. در واقع تو مانند سیّاره ای بودی که از مدار خارج شده بود و از منظومه اش دور افتاده بود و مدام به اصل خویش باز می گشت. مدام تلاش می کرد تا جمعی و یا گروهی را سامان می داد و به کارهای جمعی می پرداخت. روحیّه جمع گرائی، باور به کارهای جمعی و زندگی در میان جمع از جمله خصلت‌های بر جسته و چشمگیر عالیجناب بود که به گمان من با خوی تند و مزاج آتشین او جور در نمی آمد و با وجود گشاده روئی و بشاشیّت، اغلب بر آشفته و برافروخته نیمه کاره رها می کرد، به خلوت خویش پناه می برد و مدتی توی لک فرو می رفت تا دوباره بهانه ای به دست می آورد و درخیال و در آرزوی سر و سامان دادن به قشون شکست خورده و تکه و پاره شدة «چپ»، برای ره یابی و گشایشی در این گره فرو بسته، در جلسه های فرسایشی شرکت می کرد و هربار دست از پا درازتر بر می گشت. تا آن جا که من به یاد دارم، در سال‌های نخست تبعید فشار عصبی همه جانبه چندان بالا بودکه کارعالیجناب به جاهای باریک کشید، گمانم معده ات خون ریزی کرد و گویا چند روزی بستری شدی. در همان ایّام یا شاید در «ایّام تنفّس سیاسی!» بود که محفل هنری ما به همّت و پیشنهاد عالیجناب شکل گرفت و آخر هر هفته یا هر ماه در خانة نویسنده و شاعر و نقاشی گرد می آمدیم. من آپارتمان مینیاتوری شما را در کوچة «ورنی یو» در پاریس سیزدهم به همین مناسبت دیدم و از تو چه پنهان در آغاز از مشاهدة تختخواب دو نفرة شما در اتاق پذیرائی و جماعت اهل هنر که درجستجوی جای نشستن پا به پا می کردند، دستپاچه شدم. لابد در همین روزها بود که نقل گداخانه های کاتولیک ها و کمک‌های ناچیز دولتی به پناهنده های سیاسی پیش آمده بود و این که تو و اکرم چگونه یخچال کهنة کنار خیابان را با هزار زحمت وذلّت به آپارتمان آورده بودید. اگر اشتباه نکنم، در آن سال‌ها، به دلیل دشواری زندگی در فرانسه بسیاری به فکر افتاده بودند و به کشورهای اسکاندیناوی، آمریکا و کانادا و استرالیا سفر می کردند؛ یا به آلمان، انگلیس و یاهلند می‌رفتند و دوباره پناهنده می‌شدند. گویا عدّه ای از پناهنده ها بی سر وصدا رفته بودند و بخت خود را آزموده بودند و خبرهای خوشی نیز می آمد، ولی عالیجناب پیشنهاد آن دوستان را نپذیرفت و در پاریس ماندگار شد. گیرم هر بار بحث پناهندگی در کشور فرانسه در می گرفت، می گفت:
«ما از میون تموم پیغمبرها جرجیس رو انتخاب کردیم.» بگذریم.
جانم که تو باشی،
در آن محفل کذائی پی بردم که پیش تر از آن نیز تلاشی کرده بودی و به یاری آشنایان، دوستان و رفقای سابق که به تبعید رانده شده بودند نشریه ای فرهنگی به چاپ می رساندی که به خاطر درج مقاله ای از ارتشبد آریانا، مورد انتقاد شدید «رفقا» قرار گرفته و به مرورتعطیل شده بود. محفل هنری ما گویا تلاش مجدّد عالیجناب بودکه بنا به «هیچ دلیلی» بیش ازیک و سال و نیم دوام نیاورد. لنین به درستی گفته است: « تبعید یعنی مشاجره!»
باری، رفقا و دوستانی که از سَرِ سرگردانی سر ازآن محفل هنری در آورده بودند، هرکدام به سوئی رفتند و از آنهمه تنها مطلبی باقی ماند که اینجانب، بنا به توافق و پیشنهاد جمع، در بارة غلامحسین ساعدی نوشته بودم. ناگفته نماند که به همه تکلیف شده و در میان تمام دوستان محفل ما فقط بنده این تکلیف و پیشنهاد را جدی گرفته بودم. برگردیم.
از روحیّة جمع گرائی عالیجناب که بگذریم به خصلتی باید اشاره کنم که کمتر در میان اهل علم و هنر دیده ام و آن، همانا ایجاد اعتماد به نفس، تشویق و ترغیب نوقلم‌ها و نویسندگان مردّد بود به امر نوشتن. در آغاز آشنائی، در آپارتمان کوچة ملک الشعراء بهارتلنگری به ذهنم خورده بود و در سال‌های بعد، در تبعید به مرور دریافتم که این ویژگی سرشتی و ذاتی عالیجناب بود و به هرکسی که سر سوزن ذوقی داشت؛ یا در جائی، تصادفی به موضوع جالب اشاره کرده بود مدام سغلمه می‌زد، او را تهییج و تحریک می کرد و با سماجت به «نوشتن» وامی داشت. من چند نمونه، از جمله دکتر دامغانی، پروسة تنظیم و تهیّه و چاپ خاطرات مشترک شما را شاهد بودم که اگر عالیجناب کوتاه می آمد و اصرار نمی کرد، این کار و سایرکارهای مشابه انجام نمی گرفت و در نیمه راه متوقف می‌شد. نمونة دیگر آن، رمان ناتمام «روایت» اثر بزرگ علوی بود که به همّت عالیجناب تکمیل و تصحیح و ویراستاری شد و در ایران به چاپ رسید.
جانم که تو باشی،
در بالا آمد که عالیجناب آدمی سیاسی و تشکیلاتی بود که بعد از سرکوب همه جانبة حزب توده و ایجاد خفقان و اختناق و بعد از سپری شدن دوران زندان، گوئی از سر ناناچاری به کارهای تحقیقاتی و تاریخی پرداخته بود و در حاشیه گویا گریزی به نقد ادبی و سینمائی زده بود. من نقدهای دوران جوانی تو را که در نشریات حزب توده چاپ شده بود، هنوز نخوانده ام، گیرم « دریچة تازه ای به سوی روستا» که تمامی آثار محمود دولت آبادی را تا گاواره بان در بر می گرفت و « میرزای بزرگ علوی…» را بارها مرورکرده ام و افسوس خورده ام که چرا عالیجناب به همین دوتا کار کفایت کرد و ادمه نداد. نقدهائی از آن دست و منقدانی از قماش عالیجناب ضرورت زمانة ما و دنیای بی در و پیکر ادبیّات آن روزگار بود. برهیچ کسی پوشیده نیست که در کنار و در سایة نقد و منتقد سالم ادبیات سالم و پویا رشد می کند. افسوس که این کمبود در مملکت ما از قدیم وجود داشته و هنوز وجود دارد و از این رهگذر آسیب‌ها به نویسندگان و آثار آنها رسیده است و می رسد. گیرم عالیجناب گویا این «امر خیر» را در کنار کارهای واجب دیگر انجام داده بود و آن را چندان جدّی نگرفته بود. روزی از زبان بزرگ علوی شنیدم که می گفت: « چی می گی؟ به تراز قبای آقا برخورد وقتی پرسیدم چرا دیگه نقد نمی نویسی؟ باد توی غبغبش انداخت که من منقد و ادیب نیستم، من یه آدم سیاسی حرفه ای هستم، انگار منقّد بودن عیب و عاره…»
آقا بزرگ علوی از دوستان قدیمی و گویا استاد عالیجناب بود که تا روز آخر این دوستی ادامه داشت. میزان علاقه و ارادت تو را به‌این نویسندة «پیشگام» و معاصر صادق هدایت از زمان قدیم می‌دانستم و اگر اشتباه نکنم تو نخستین کسی بودی که در فرودگاه مهرآباد از او استقبال کردی. آقا بزرگ بعد از سال‌ها از «تبعید» بر گشته بود و من توی عکس او را بارها در میان آغوش باز تو، و درکنار چهره های گشاده و خندان و چشم‌های پر اشک دوستان و رفقایش دیده بودم و آن گفتگوئی را که در بارة ادبیّات در حضور آقا بزرگ علوی با هنرمندان و نویسندگان انجام گرفته بود خوانده بودم. گمانم آقا بزرگ این سخن را همان روز در منزل شما در تهران شنیده بود و چندین و چندسال بعد در آپارتمان جدید شما در حاشیة پاریس (پورت ونسن) و دو باره «در تبعید» نقل می کرد. گویا عالیجناب این آپارتمان را که بزرگتر بود و یک اتاق بیشتر از آپارتمان کوچة «ورنی یو» داشت به یاری و پا در میانی دوستی دست و پا دار از ادارة ( 4) H.L.M پاریس اجاره کرده بود. از تو چه پنهان، این دوستی قدیمی برای من زیباو رشک انگیز بود. گیرم این‌همه باعث نمی‌شد که گهگاهی در بارة ترسی که به گمان تو ذاتی آقا بزرگ علوی بود، لغزی نپرانی وگوشه و کنایه نزنی. تا حرف تو را باور می‌کردم، اغلب از نامه‌هائی که درآن سال‌ها ازآلمان شرقی نوشته بود نمونه می آوردی و از خود سانسوری و هراس او از «حزب» و از شوروی دم می زدی. شاید به همین خاطر مقاله ای که در بارة او نوشته بودی علوی جوان نام گرفته بود. گویا علوی در دوران تبعید نخستین با حزب توده اختلاف حساب پیدا کرده بود و در زمان «تبعید دوم» از بیخ و بن عوض شده بود ولی به زعم تو، جرأت و شهامت بیان و ابراز عقایدش را نداشت. آقا بزرگ هر بار که از آلمان شرقی به پاریس می آمد، در منزل عالیجناب اطراق می کرد و مدام از گرانی می نالید، در زمستان و تابستان، هر روز صبح زود دوش آب سرد می گرفت. این بازماندة نسل منقرض، تا آخر عمرسالم و سر پا بود و کمتر خنده از لبش دور می شد. با این‌همه، در سال‌های آخر عمرش کم کار شده بود و یا به کندی کار می کرد. تا آنجا که به یاد دارم رمان روایت روی دست اش مانده بودو نمی توانست و یا شاید انگیزه نداشت و رغبت نمی‌کرد آن را به پایان برساند. اگر اشتباه نکنم، تمام دستنوشته ها و یاد داشت‌ها را به عالیجناب سپرده بود و روزهای آخر در نامه ای نوشته بود: «… ریش و قیچی دست خودت، هر جور که صلاح می دانی و می پسندی تمامش کن و به نام هرکسی که می خواهی به چاپ برسان. اصلاً به نام خودت چاپ کن و یا که آن را بیانداز دور… » من این «مفهوم» را از زبان عالیجناب شنیدم و روزی که دستنوشتة او را به من دادی تا نگاهی به آن می انداختم، از تو چه پنهان هراس برم داشت و برای آیندة خودم که در تبعید بودم و لابد باید مانند آقا بزرگ سال‌ها دور از مردم و دور از میهن زندگی می کردم، بد جوری نگران و دلواپس شدم: «هی، این بلا در آینده به سر تو هم می آید؟ فردای صباح زبان مادری ات را از یاد می بری و اصطلاحات را غلط می نویسی؟» عنایت می کنی؟ آقا بزرگ علوی بیشتر اصطلاحات زبان مردم را اشتباهی و بی جا به کار برده بود. بگذریم.
جانم که تو باشی،
حالا که سخن از دوستی به میان آمد بگذار گذرا اشاره ای بکنم به آدم‌های «رنگارنگی» که به آپارتمان «پورت ونسن» رفت و آمد داشتند و از این رهگذر، میانبر بزنم و به برسم به انسان تبعیدی و عطشِ نیازی که ما به همزبان، همنشین و شنیدن «صدای آشنایِ» هموطن داریم. این نیاز همگانی است، گیرم درتبعید حق انتخاب محدود است و عالیجناب که گوئی به بوی آدمیزاد زنده بود و از انزوا و تنهائی گریزان، انگار در معاشرت، مصاحبت و دوستی ها معیار، گز و متری ویژة خویشتن خویش داشت که گهگاهی «رفقای» او را گیج و حیرتزده می کرد. من بارها اینجا و آنجا به زمزمه شنیده ام که: «عمو باقر با این یارو چکار داره؟ گروه خونی طرف با ما نمی خونه» و یا «… ای بابا، از هر طیفی و از هر جماعتی به خونة باقر مومنی می رن و میان، پیر مرد انگار حواسش نیست!» اگر از زبان اهل سیاست مقداری وام بگیرم، خواهم گفت که عالیجناب در این مورد خاص «لیبرال -دموکرات» بود و دامنة روابط او به «رفقا و همفکران اش» محدود نمی شد و مانند بسیاری از عزیزان، همه چیز دنیا را از سوراخ تنگ سوزن سیاست نمی دید. با این‌همه در سیاست و در جهت گیریهای سیاسی مو را از ماست بیرون می‌کشید و اگر شیر خام خورده ای آرمان‌های انسانی او را که در «کمونیسم و سوسیالیزم» تجلی می یافت، به زیر سؤال می برد، به خاطر دوستی و آشنائی کوتاه نمی آمد و یک سر سوزن گذشت نمی کرد.
باری، تا سال‌ها سیاست در مرکز همة مسائل تبعیدی ها قرار داشت و موضع گیری سیاسی، عضویّت و یا هواداری و جانبداری افراد از احزاب، گروه ها و سازمانها، مانند «اوراق هویّت» شاخصة آن ها به شمار می‌رفت و میزان اعتبار و مرزهای عبور و مرور و حوزه های مجاز و غیر مجاز حشر و نشر اشخاص را تعیین میکرد. هویّت سیاسی حتا روی روابط شخصی و عاطفی و خانوادگی آدمها اثر می‌گذاشت. گاهی انشعاب سازمانها و احزاب و جدائی های سیاسی و ایدئولوژیکی به دشمنی رفقای قدیمی می انجامید و عمر دوستی های چندین ساله به پایان می رسید. گیرم عالیجناب در چنین فضائی، بی توجّه به داوری‌های دیگران، درآپارتمان «پورت وَنسِن» با گشاده روئی و خندة همیشگی و ردیف دندان‌هائی که دیگر نیمی از آنها کار دندانساز ناشی و مصنوعی بود و سفیدی و جلای سابق را نداشتند، از هر قماش آدمی استقبال می کرد و اکرم اغلب روزها مهمان داشت و سفره اش همیشه رنگین و مانند تابلو طبیعت بی جانی چشمگیر و زیبا بود. نا گفته نماند که بعد از سال‌ها قناعت و امساک و کار در رستوران اکرم به زندگی شما سر و سامانی داده بود و آرام آرام به اصل خویش باز می گشت. اگر چه این بانوی خوش ذوق و با سلیقه قادر نبود نظیر فرش‌ها، تابلوها و اشیاء لوکس و زیبائی که به هنگام فرار از ایران، در سراسیمگی و هول و هراس، به مفت فروخته بود، دوباره در پاریس می‌خرید، ولی اوقات بیکاری را در فروشگهاه‌ها، خیابان‌ها و کوچه پسکوچه ها و محلّه های قدیمی شهر پرسه می زد و از تماشای «اجناس عتیقه» لذّت می برد و اگر چیزی زیبا و با قیمت مناسب نظرش را می‌گرفت، می‌خرید و به گنجینه اش می افزود. از حق نباید گذشت، از تصدق سر اکرم و وسواس او در امر زیبائی و زینت و ظاهر، پس از سال‌ها گوشه و کنار آپارتمان شما انباشته از مجسمه ها، جغدها، تابلوها (5) ، گلدان‌ها و ظروف ظریف و خوشرنگ و گل و گیاه شده بود که هر شیئی با دقت نگاهی هنرمندانه جائی مناسب بر دیوارها، روی پیش بخاری و گنجه ها یافته بود و چشم را نوازش می داد و به آدمی آرامش می بخشید. اکرم که در تمام موارد، تا آنجا که ممکن بود، قناعت و صرفه جوئی می کرد و حتا در زمستان با آب سرد ظرف می شست، برای اشیائی که چندان در منزل ضرورت و کارآئی نداشتند و در نظر بسیاری به تجمّل پهلو می زدند، به راحتی پول می داد و گاهی درخرید کفش، لباس و جامه مبالغه و اصراف می کرد. عنایت می کنی؟ شاید اگر اکرم همسر عالیجناب نمی بود، شیک پوشی، علائق و دلبستگی خاص او به زینت آلات و عتیقه جات، توجه ویژه اش به «دکوراسیون» و رفتار و گفتارش آنهمه زیر ذرّه بین خرده بین ها نمی رفت و درچشم زن‌های سیاسی ما که هنوز از فضا و فرهنگ چریکی بیرون نیامده بودند، نمود پیدا نمی‌کرد و آنهمه برجسته نمی شد. گیرم اکثر این جماعت وقتی آب دیدند فهمیدند که شناگران قابلی بوده اند و خودشان و دیگران خبر نداشته اند. آری، در عرصه های دیگر از او سبقت گرفتند، به تاخت و تاز پرداختند و تا آخر خط «آزادی» رفتند. از تو چه پنهان من با این احساس و داوری بیگانه نبودم و همان روز نخست دیدار و آشنائی، در آپارتمان ملک الشعرا بهار از ذهن‌ام گذشت که: «این بانوی آلامد، بلند بالا و زیبا با عالیجناب و با افکار، اندیشه ها و آرمان‌های او خوانائی ندارد وجور درنمی‌آید.» درآن زمان هنوز نمی‌دانستم که برادر بزرگ اکرم، رضا فرمهینی، از جمله سیاسی‌های قدیمی چپ و زندانی شاه بود و گویا در گیر و دار واقعه ای در تهیّه سلاح با تو همکاری کرده بود. درحقیقت باورها و تصورات و توقعات نسل ما از یک آدم سیاسی و مبارز متفاوت بود و نسل قبل از خودش را نمی شناخت. اگر اشتباه نکنم، عالیجناب روزی برای ما نقل می کرد که در دوران نوجوانی، روزی با ریخت و لباس شیک و موهای شانه زده، مرتب و تمیز به کلوپ حزب توده رفته بود و رفیقی ترک زبان به او گفته بود: «نه، با این دَک و پُز، از تو آدم انقلابی درنمیاد!» باری، عالیجناب شیک پوش، خوشگذران، خوشمزه خوار، اهل سیر و سیاحت و زندگی بود و در مکتب حزب توده و کمونیستهائی تربیت شده بود که هیچ سنخیّتی با نسل سیاسی ریاضت کش ما نداشتند و از این جهت با اکرم فرمهینی هیچ اختلاف و مشکلی پیدا نمی کرد. داستایوسکی در جائی گفته است:
«ما از زیر شنل گوگول بیرون آمده ایم!»
اگر مرا به جانبداری و هواداری از حرب توده ایران متهم نکنند، با احتیاط به عرض عالیجناب می‌رسانم که همة روشنفکران زمانة شما، اگر چه تا آخر توده‌ای نمانده‌اند ولی دست کم چند صباحی گذر آنها به حزب افتاده‌است و بنا بر این من نمی توانم پا روی حق بگذارم و مانند بسیاری، با تکرار مکرر اشتباهات فاحش سیاسی و یا «خیانت؟!» حزب توده، تأثیر او را بر روشنفکران جامعه و نقش او را در تولیدات فرهنگی و هنری و انتقال اندیشة مترقی دنیا به ایران نادیده بگیرم. از تو چه پنهان از زبان عزیزانی شنیده ام که آشنائی مردم ایران و نسل جوان آن دوران با اندیشة مارکسیسم و فرهنگ غرب، جانبداری از سوسیالیسم واقعاً موجود و شوروی سابق، تاریخ ما را از مسیر اصلی منحرف کرده و در نتیجه این اندیشه و سیاست برای پیشرفت و پیشبرد جامعة ما مضر بوده است. من هرگز وارد این بحث نشده و نمی شوم، منظورم دراین جا فقط اشاره ای بود به عالیجناب که از بازماندگان آن نسل منقرض است و مانند بسیاری از روشنفکران مترقی روزگار ما از زیر بیرق حزب توده بیرون آمده و هنوز مهر آموزگار نخستین را بر پیشانی دارد. شگفتا که از این‌همه و در این‌همه سال بر اکرم فرمهینی حتّا گردی ننشست. چرا و چگونه؟ سرفرصت به آن خواهم پرداخت. برگردیم.
جانم که تو باشی،
جای شگفتی نیست اگر در روزگار تبعید مدام به همراه و همسفر تو، به اکرم فرمهینی می رسم. این بانو که مانند بسیاری از زن‌ها، گه گاهی تلخ و ترشرو می‌شد، غرولند می کرد و ازخستگی مفرط و درد می‌نالید و یا به تعبیر تو «نق می زد»، نقش بسیار مهمی در زندگی تو و انوشه داشت. اکرم در سال‌های آخر اغلب از شما دو نفر که بی اندازه عصبی و بی حوصله بودید مورد تمسخر و عتاب قرار می گرفت و از این بابت شکوه نمی کرد، بلکه حیران بود و رفتار شما را نمی فهمید. گیرم من که در سال‌های تبعید، از نزدیک شاهد زندگی شما بودم و درماندگی و حیرت اکرم را می دیدم، می فهمیدم که چرا هربار انوشه به قول شیخ سعدی بانگ بر مادر می زد و پرخاش می کرد و چرا عالیجناب دم به دم از او ایراد می گرفت. اکرم در ایران نقّاش و طرّاح و استاد دانشگاه بود، درکارهای فرهنگی و هنری با تو همراهی و همکاری می کرد و برای روی جلد کتاب‌های شما طرح‌های زیبا می کشید، در تبعید همة وجودش را وقف عالیجناب و انوشه کرده بود و کم کم در این روزمرگی مستحیل شده بود و به مرور از کارهای ذوقی و هنری فاصله گرفته بود. فرار از ایران و جا به جائی اجباری و غیر منتظره را به خاطر عالیجناب متحمل شده بود، هیچ مشکل سیاسی در ایران و با حکومت نداشت و دوران تیرة تبعید را به خاطر تو و انوشه بر خود هموار می کرد. به خاطر شما از زندگی و دنیائی که آنهمه دوست می‌داشت و با وسواس، دقّت و ظرافت گوشه وکنار آن را آراسته و پرداخته بود، دل کنده بود، از دلبستگی‌ها و علایق‌اش فرسنگ‌ها دور افتاده بود و این جدائی ناگهانی او را از بیخ و بن دگرگون کرده بود، این جدائی و جا به جائی ناخواسته لطمه‌هائی به روح و روان او زده بود که هرگز جبران نمی‌شد. در حقیقت ذهن خلاق و فعّال اکرم به مرور کرخت و منفعل شده بود، هیچ انگیزه ای برای فراگیری و درگیری ذهنی با این دنیای بیگانه را نداشت، زبان فرانسه را یاد نگرفت و ناگزیر نتوانست رابطه ای هر چند اندک با «دنیای خارج از خانه» بر قرار کند، عروس فرنگی و بعد نوه ها وارد زندگی شما شدند و این ناتوانی و گنگی روز به روز بیشتر آشکار می شد و رخ می نمود و او را در خفا آزار می‌داد. احساسات و عواطفی که فقط در زبان و به وسیلة زبان شکوفا و بیان می‌شوند، امکان بروز نمی‌یافتند و اکرم این کمبود اساسی را با لبخند، آشپزی و پخت پز برای عزیزانش و با ناز و نوازش کوچولوها جبران می کرد. بحران هویّتی که ما درتبعید گرفتارش بودیم و هنوز هم هستیم در اکرم به شکل حادتری تجلی می یافت و با گذشت زمان تشدید می شد و یا به دیگر سخن، به مرور این «هویّت» را می باخت و آن را در وجود عزیزان و نزدیکانش می جست، در وجود عالیجناب که به گمان او «یگانة روزگار ما» بود و نظیر و همتا نداشت. از آشپزی و پخت پز بی‌نظیر اکرم که بگذریم دیگر چیزی از هنر وکرامات گذشتة او باقی نمانده بود که به آن می نازید و لاجرم «خودستائی» به «باقر ستائی» بدل شده بود و با تو تعیین هویّت می کرد. نگاه اکرم از قدیم بیش از حد معمول معطوف به خود بود و هر چه را که در این دنیا به او مربوط می شد، از بهترین ها بود، غذا که جای خود داشت، همسرش، باقرمومنی علامة دهر بود و هیچ کسی به گرد او نمی رسید، عروس او درکمالات و انسانیّت بی نظیر بود و الفبای زبان فارسی را دو ماهه یاد گرفته بود، نوه های او زیباترین و با هوش ترین بچّه ها بودند و گاهی اینقدر مبالغه می کرد که بعضی ها به پچ پچه و در غیاب او می گفتند: «… شپش اکرم خانم شاباجی خانمه!!»
شاید اگر اکرم می پذیرفت که همه چیز را همگان می دانستند و بر این نمط، همه چیز را همگان داشتند کمتر رنج می برد، با دیگران کنار می آمد و شاید منزوی نمی شد. منظور درسال‌های اخیر، خودستائی و خود محوری او جایش را به تفاخر داده بود و بیشتر از هرکسی به عالیجناب افتخار میکرد، با همة وجود تو را و ارزش‌های تو را در باطن باورکرده بود و به رغم بی اعتنائی ظاهری، به رغم این که به خوبی می دانست کتاب‌های تو هیچ حاصلی به جز درد سر نداشتند و به قول خودش برای او « نان و آب!!» نمی‌شدند، با این‌همه پذیرفته بود که پیرمرد صبح تا شب، در آن اتاقکی که همزمان ویکجا اتاق خواب و اتاق کارش بود، پشت میز محقرش که یکجا قفسة کتاب و میز تحریر بود، قلم به چشم بزند و او زنبیل به دست، با آه و ناله، لنگ لنگان به بازاز روز برود تا میوه و سبزی و مایحتاج زندگی را هر چه ارزانتر بخرد، دم دمای ظهر غذائی بپزد، عصرها جلو تلویزیون چرتی بزند و در خلوت و خاموشی خانه سریال‌های مادام العمر را تماشا کند و گاهی به اتاق تو سرک بکشد:
«باقر، دهساله که داری روی این کتاب کار می کنی، گمان نکنم به عمرت کفاف بده!»
آه، چه تکرار ملال آوری است زندگی خالی و یکنواخت در غربت!
« مهم نیست اکی، بعد از من دیگرون این کار رو ادامه می دن و تمامش می کنن.»
نام این کتاب «حاکمیّت در قرآن» و یا « حاکمیّت در اسلام» بود که انگار تازگی ها مقدمه و یا پاره ای از آن را به چاپ سپرده ای.
جانم که تو باشی،
اگر اشتباه نکنم، بعد از زندان و خروج از حزب توده، عالیجناب عضو هیچ سازمان و حزب سیاسی دیگری نشده بود و اگر چه در تبعید آن‌هانی(6) که قصد «احیاء حزب توده» را داشتند چندبار ازتو دعوت کردند ولی پیشنهاد آنها را نپذیرفتی و با طنز و طعنه و با مایه ای از انزجار گفتی: «ولی برای نابودی تتمة حزب تودة ایران حاضرم!» نه با آنها و نه با هیچ کدام از احزاب و سازمانهای سیاسی دیگر همکاری نکردی. گیرم من در همة این سال‌های آشنائی و دوستی شاهد جانبداری، دلبستگی، احساس مسؤلیّت و دلنگرانی‌های تو نسبت به سرنوشت خانوادة چپ بوده‌ام و از این گذشته، هر بار که دوستانه و به طور ضمنی یاد آور می شدم که عالیجناب بهتراست به جای این خرده کاری‌ها و مقاله های سیاسی مقطعی به کارهای تحقیقی و تاریخی اساسی بپردازد، اریب نگاهم می کردی، برآشفته و تلخ می شدی: « چی؟ من که محقق و مورخ نیستم، من آدم سیاسی هستم!» با این‌همه آب عالیجناب هرگز با نسل اوّل کمونیست‌ها و تتمة حزب توده ایران توی یک جوی نمی رفت و با نسل دوّم، حدود یک نسل فاصله سنی داشتی، با آنها همسنگ و همطراز نبودی و همین امر از دو طرف مانع اصلی همکاری بود. عالیجناب که در آغاز راه از دعوت رفقا (… منفردین و سازمانها) به جلسه های راهیابی و راهگشائی و غیره با روی باز استقبال می کرد و هربار با امید تازه ای با سر می‌رفت و هرگز امیدش را از دست نمی داد، در سال‌های اخیر از مباحثات و مشاجرات بی پایان و بی نتیجه دلزده شده بود بارها به شکوه می گفت:
«زینت المجالس شدم، این حضرات آدم رو تعارف چپان می کنن ولی معلوم نیست چی می خوان و دنبال چی می گردن…»
اگر چه من در مقامی نبودم که به عالیجناب پند و اندرز می‌دادم ولی همینقدر به تجربه فهمیده بودم که ساختن و ساختمان ساده تر از «بازسازی بود». با مصالح باقیمانة خانه ای که در زلزله ویران شده، آسیب‌ها دیده اند و زخمی و کج و کوله شده اند نمی توان بنای جدیدی بر روی ماسه ها «در تبعید» ساخت، سال‌ها بعد این حقیقت ساده برهمگان آشکار شد: یعنی با آنهمه تلاشی که از جانب انسانهای دلسوخته و مبارز صورت گرفت، از این قشون شکست خورده حتا یگ گردان کوچک رزمنده به وجود نیامد و اگر جمعی، بعد از چند سال مذاکره، مباحثه و مناقشه زیر نامی ونشانی شکل گرفت، چندان دوام نیاورد و دوباره از هم پاشید. عنایت می کنی؟ من این معضل را به زبانِ کارگرِ رنگ کارِ قدیمی بیان کردم و با اجازه، تجزیه و تحلیل تاریخی، روانشناسی اجتماعی تبعید، شرایط ویژة بعد از شکست و دوران فترت را به دیگران وا می گذارم. از تو چه پنهان، من که مانند خاشاکی بر سر آب‌ها می‌رفتم فقط فرصت داشتم تا تُنَک شدن و آرام گرفتن سیل خروشان نیروهای انقلابی را بر گسترة این دشت هموار می دیدم و شاهد می بودم که نرم نرمک شاخه شاخه می شدند و هر شاخه‌ای به برکه ای می ریخت و این برکه های پراکنده، به مرور زمان و در تنهائی می خشکیدند و روز به روز کوچک وکوچکتر می شدند. باری، اندوه و حسرت را وانهیم و برگردیم.
واما مخلص کلام این که عالجناب بنا به دلایل بالا با آنها نیز کنار نمی آمد و این رفتار که به ناگزیر به تنهائی و انفراد می انجامید، از جانب انگشت شماری به «خودخواهی» و «خود بزرگ بینی» تو تعبیر می‌شد. از حق نباید گذشت، در تبعید که جنبش و جامعه دورمانده‌اند و هیچ نقشی در تصحیح حرکت و رفتار نیروها و آدمها بازی نمی کنند شخصیّت افراد و معایب آنها عمده و بهانه می‌شود. چه بسا این خصلت‌ها مانند ویروس‌ها در اعماق وجود ما به خواب رفته بوده‌اند و در تبعید فضای رشد نمو پیدا کرده اند و فعّال و پرکار شده اند. خدا عالم است، دور نیفتم.
از حق نباید گذشت. به رغم دلخوری ها، رنجش ها و انتقادهائی که به بعضی از سازمانها و افراد مشخصی داشتی، همیشه یک نوع دلسوزی پدرانه در رفتار و گفتار تو احساس می شد. هر چند این احساسات شریف و انسانی به دلیل عصبیّت و تند مزاجی عالیجناب در مقاله های سیاسی جائی برای بروز نمی‌یافتند و لحن شدید و تند و زبان نیشدار و گزنده ات در پاره ای مواقع بیمورد اهانت آمیر می‌شدو آنها را می‌رنجاند. با این‌همه، تا آنجا که من خبر دارم، در میان رفقا و خانوادة چپ ایران، عالیجناب از احترام و اعتبار ویژه ای برخوردار است و اگر نه همة آنها، ولی جمعی از آنها که من از نزدیک می‌شناسم، با مایه هائی از فرهنگ فئودالی تو را «پیر» و«پیش کسوت» خودشان می دانند. طیف چپ، با وجود رنگارنگی و تنوع دیدگاه‌ها و مواضع مختلف سیاسی، هرجا که پا داده است در امر قدردانی، سپاس، گرامیداشت و بزرگداشت عالیجناب دریغ نکرده اند و هر چند «مختصر و مفید» ولی درحد امکانات و مقدورات، به بهانه هائی، این مهر و محبّت را ابراز داشته اند. همة آنها به رغم خرده گیری ها، یکدل و یک زبان به صفا، صداقت، مقاومت و پایداری تو در امر مبارزه اذعان دارند. عالیجناب از آغاز تا کنون همراه و همپای تبعیدیان مبارز بود، درعروسی و عزای آنها، درهمة راه پیمائی ها، تظاهرات خیابانی علیه حکومت اسلامی، در بزرگداشت و یادمان کشتار زندانیان سیاسی و در هر کجا که خبری و اثری از مقابله و مبارزه با حکومت ملاها بود حضور داشت و در این همه سال، به طور خستگی ناپذیری برای نشریات گوناگون خارج از کشئر و در زمینه‌های مختلف مقاله می نوشت و تا این اواخر که اکرم هنوز بیمار نشده بود، به چهار گوشة دنیا برای ایراد سخنرانی و پرسش و پاسخ سفر میکرد و یکدم از پای نمی‌نشست. این‌همه از چشم کسانی که به هرحال دستی بر آتش داشتند دور نمی ماند: آری، در زمانه ای که اکثر آدمها سَرِ خود گرفته و پی کار و بارِ خویش رفته بودند، در دورانی و در مرحله ای از عمر که همة اسباب و زمینه ها و بهانه ها برای سرخودگی، یأس و نالیدن فراهم بود، عالیجناب به آرمان‌های بزرگ بشری و باورهایش به دنیائی بهتر پایبند و وفادار مانده بود، با تتمة نیرو و رمقی که برایش باقیمانده بود در این راه پر سنگلاخ قدم می زد، هرگز لب به شکوه و شکایت نمی گشود و دردها و رنج هایش را در خاموشی و با آرامش و بردباری مرتاض‌ها تحمّل می کرد. چنین بود که عالیجناب به رغم ضعف‌ها،که هیچ انسانی از آنها بی نصیب نمانده و بری و عاری از عیب و نقص نیست، برای همة آن‌هائی که از انصاف بهره ای برده بودند، نمونه ای بارز و بر جسته از پایداری و وفاداری بود و زبانزد شده بود. گیرم در ارودگاه صلح نظیر عالیجناب کم نبوده اند که من فقط انگشت شماری از آنها را از نزدیک می شناسم و با سایرین متأسفانه آشنائی و دوستی نداشته ام و ندارم. باری، به قول مردم خراسان: «انگشتِ نمک، خروارِ نمک!»
جانم که تو باشی،
در میان انسانهای مبارز و نجیبی که عزّت و شرف زمانة ما و تاریخ ما هستند و عمری را با عالیجناب در تبعید از سر گذرانده اند، کیان کاتوزیان و علی اصغرحاج جوادی جای ویژه ای دارند. شاید اگر اکرم زنده می ماند بی‌تردید با من همرأی و همصدا می شد وشاید اگرحافظه اش را از دست نمی داد هرگز آن ها را فراموش نمی کرد. در حقیقت کیان خانم، این زن نیک سرشت و مهربان که در شمار زنان مترقی و تحصیلکردة مملکت ما است باعث و بانی رابطة خانوادگی و ادامة این دوستی شکننده و آسیب پذیر شده بود. من که در حاشیه شاهد رفت و آمد خانوادگی شما بودم و آنها را به ندرت می دیدم تا سال‌ها مجال مصاحبت و آشنائی و سعادت دوستی نیافتم. گیرم از روز نخست کنجکاو بودم تا می فهمیدم بازماندگان دو جریان مهم سیاسی تاریخ معاصر ایران (7) و نمایندگان دو فلسفة سیاسی و جهان بینی متفاوت وگاه متضاد، و وارثان نزاعی تاریخی(8) که بعد از کودتای 32و شکست دولت دکتر مصدق هرگز به پایان نرسیده بود، چگونه با هم کنار آمده بودند و با هم معاشرت و مصاحبت داشتند. من از روزگار قدیم نظریات عالیجناب را در بارة دکترمحمد مصدق و جبهة ملی بارهاو به مناسبت‌های گوناگون شنیده بودم و شاید به همین دلیل از رابطة حسنة این دو خانواده حیرت کرده بودم. علی اصغر حاج سید جواد آدمی زود رنج و حسّاس بود و مانند همسرش کیان کاتوزیان شیفتگی و ارادت خاصی به شخصیّت تاریخی دکتر محمد مصدق داشت و او را درکنار نامداران دنیای سیاست قرار می داد و تا آنجا که من فهمیده بودم مانند بسیاری از لیبرال دموکراتها حزب توده را که مطیع و گوش به فرمان برادر بزرگ بود، مسبب اصلی شکست دکتر مصدق و پیروزی کودتای «سیا» می دانست ولی عالیجناب خلاف این عقیده را داشت، سست عنصری، عدم قاطعیّت و ترس دکتر مصدق را عمده می کرد و همة تقصیرها را به گردن او می‌انداخت. گویا در مقاله‌ای نیز با لحن تندی این مضمون را نوشته بودی و با اشاره به ملافه ای که مصدق به نشانة تسلیم بالا برده بود، «سیّد» را بد جوری رنجانده بودی، میانة شما شکراب شده بود و شاید اگر کیان خانم «روابط سالم انسانی» را بر «ضوابط سیاسی» ترجیح نمی‌داد و پا در میانی نمی کرد، این دوستی نیم بند و مشروط برای همیشه به پایان می رسید. نقش کیان خانم و یا به تعبیر حاج سید جوادی مادر ترزا در این میانه چشمگیر بود و به رغم انتقاد شدید و شکوه و شکایتی که از طرز برخورد عالیجناب با مصدق و برخی از یاران او داشت و گاهی به شدّت رنجیده خاطر می شد ولی هرگز ازیاد نمی برد که شما دشمن مشترکی به نام جمهوری اسلامی داشتید و کینه ها و دشمنی‌ها باید متوجه آدمخواران تاریخ معاصر ما می شد. بله، از یاد نمی برد که شما دو نفر، به رغم تفاوت جهان بینی، در یک سنگر و به خاطر یک هدف جنگیده و پیر شده بودید و ارزش‌های انسانی بارز و مشابهی داشتید که نباید نادیده گرفته می شد. من از رفتار کیان به این استنباط رسیده بودم و هرگز در این باره حتا به اشاره گفتگو نکرده بودم. به گمان من اگر غیر از این می بود رابطة شما سال‌ها پیش قطع شده بود و مهربانی و عطوفت این بانو به تنهائی کاری از پیش نمی برد. اگر چه گفتگوها اغلب در بارة ایران و لاجرم سیاسی بود، ولی گه گاهی، بادی می وزید، خاکسترهای سال‌ها را کنار می زد و آتش خفته در دل خاکستر می‌درخشید. آری، گذشته ها شما را رها نمی کرد و به گمان من این گذشتة تاریخی مانع نزدیکی دل‌ها می شد و هرگز انس و الفتی ساده، صمیمی و دوستانه بین شما به وجود نمی‌آمد و من این فاصله را هر بار در دیدارهای گه گاهی ما در کافه ها احساس می کردم و به همین خاطر در بالا با اجازه صفت « نیم بند و مشروط» را به کار بردم. عالیجناب که روحیّه ای جنگنده و عصیانگر داشت و اهل «زد و خورد» و «جدال نظری و عملی» در علم و سیاست بود، مانند ماهی برخاک، از دنیای پرجوش و خروش واقعی دور افتاده بود و در انزوای اجباری سیاسی و لختی و بی رمقی روزگار تبعید، به دنبال ایجاد فضائی بود تا شاید دوباره دوران پر تنش و طراوت ایران زنده می شد و جانی تازه می گرفت. گیرم اگر دیو باد می وزید، هوا حتا طوفانی می شد در برکه های پراکنده هرگز امواجی سهمگین به وجود نمی آمد، نه،«یک دست صدا نداشت» با این‌همه گاه و بی گاه «هل من مبارز» می طلبیدی و تا حریفی به میدان می آمد، او را وسوسه و تحریک می کردی: «بگرد تا بگردیم!» مدّتی به فکر افتاده بودی تا در بارة نامة سرگشادة قدیمی علی اصغر حاج سید جوادی وارد میدان می شدی. این نامه را ایشان در قبل از انقلاب به شاه نوشته بود و گویا حزب توده آن را در شمارگان بالائی در خارج چاپ و منتشر کرده بود و تو بعد از سال‌ها هنوز که هنوز بود با این نامه و نویسنده اش مشکل داشتی. تا آنجا که من خبر دارم، چندبار به او پیشنهاد کرده بودی تا در این باره، مباحث و نظرات شما دو نفر قلمی می شد و درنشریه ای به چاپ می رسید. در آن روزگار من به عنوان دوست مشترک، از دو جانب مورد مشورت قرار گرفتم و از تو چه پنهان، دل روی دل «سیّد» گذاشتم و رأی تو را زدم. به گمان من، اگر تو به استخوانی که لای زخم مانده بود دو باره دست می زدی، او را آزار می دادی و از این مبحث تاریخی هیچ فایده ای نصیب کسی نمی‌شد و خوانندگان احتمالی آن را «تسویه حساب» دو پیر مردی به شمار می آوردند که با تأخیر دست به سلاح برده بودند و با لبخند از کنار این جدال نا بهنگام می گذشتند.
جانم که تو باشی،
در بالا نوشتم که انسان کم و بیش درموقعیّت شناخته می شود، گیرم گذر از این «موقعیّت ها» هر چند به اندازة کافی نبود ولی سخن به درازا کشید و طرحی که مورد نظرم بود کامل نشد. به همین خاطر، سال‌ها پیش، در آغاز این وجیزه، به اهمیّت هنر و به ویژه رمان در باز آفرینی گذشته ها و آدمها اشاره کرده بودم. به هر حال تا آدمیزاد به منزل آخر برسد، ده ها و ده ها واقعه را پشت سر می‌گذارد و گاهی یک اتفاق ساده او را از بیخ و بن دگرگون می کند. هر چند درتبعید هیچ حادثه‌ای رخ نمی دهد و روزها به شکل غم انگیزی به هم شباهت دارند و مانند قطار لکنتة باری هر روز سر ساعت از پای پنجره می‌گذرند. خبرهای خانوادگی ایران نیز مانند سال‌های نخست آنقدر تکان دهنده نیستند، رضا، برادر اکرم آلزایمر گرفت، بعد از چندی مرد و گوشم زنگ زد. این بیماری انگار ارثی بود، نشانه‌های آن کم و بیش چند سال بعد در اکرم ظاهر شد، هر چند تو آن را در آغاز جدّی نگرفتی و او را هر روز به خاطر فراموشی و گیجی سر زنش می کردی. من که سال‌ها در تبعید، در هر فرصتی و به هر بهانه و مستمسکی با اکرم شوخی می‌کردم و سر به سرش می گذاشتم، شاید زودتر از سایرین متوجة تغییر احوال و افسردگی روزافزون او شدم. در سطرهای پیش، به ریشه‌های این افسردگی، پژمردگی، انزوا و انفعال اشاره کردم ولی آنچه درشرف تکوین بودو به مرور ابعاد هول انگیزتری می یافت، ارتباطی به غمباد و دپرسیون اکرم نداشت و نشانه های بیماری آلزایمر بود. خاموشی اکرم آرام آرام و حزن انگیز بود، کم کم منزوی می شد و هیچ نقشی در زندگی خانوادگی بازی نمی کرد و در آن آپارتمان، در میان اشیائی که سال‌ها از گوشه و کنار پاریس و دنیا با عشق و علاقه خریده بود، با لبخندی بر لب، به حیاتی نباتی ادامه می‌داد. آری، موقعیّتی حسّاس و غیر منتظره بود، اکرم که سال‌ها ستون خیمة شما بود حافظه اش آسیب دید، درست در هنگامی از دنیا و از آدمها برید و از پا افتاد که عالیجناب بیشتر از هر زمانی به یاری و همراهی او نیاز داشت. اکرم برخلاف تو آدمی بی حوصله و در برابر درد و رنج کم طاقت بود و مدام از چیزی می نالید، اگر دردی هم نمی داشت برای جلب توجّه دیگران آن را اختراع می کرد، با این وجود، دردهایش را حتا از یاد برده بود، همه چیز انگار از خاطرش پاک و محو شده بود، هیچ کلمه ای برای بیان حال و روزش نمی‌یافت و به همه فقط لبخند می زد و گوئی به زبان بی زبانی عذر می خواست:
« مرا ببخشید، نمی دانم چه اتفاقی افتاده!!»
اکرم حضور داشت و همزمان غایب بود و من در بر ابر آن تندیس مبهوت، محجوب و خاموش، دربرابر دوستی که عمری را با او با خنده و شوخی و لودگی برگزار کرده بودم، مانند چهل سال پیش که جوانی بیست و چهار ساله بودم، سراسیمه می شدم و پشت میزی که بارها و بارها با بگو و بخند شام و ناهار خورده بودیم، معذّب وپا به راه می نشستم و تا انگشت روی زخم عالیجناب نمی گذاشتم مدام طفره می رفتم و به بیماری اکرم هیچ اشاره ای نمی کردم. گیرم دورادور در جریان همه چیز بودم و با خبر شده بودم که در این اواخر به ناچار در آپارتمان را به روی اکرم می بستی و اگر کار واجبی و یا قرار مهمی داشتی او را تا دکة دوستی توی متروی پواسونیه می بردی و چند ساعتی مسؤلیّت نگهداری و مواظبت اش را به بتول (9) واگذار می کردی. گیرم اکرم به هیچ کسی اعتماد و اطمینان نداشت و هیچ کسی را انگار به جز تو نمی شناخت و تا تو از چشم می افتادی مانند بچّه‌ها دستپاچه و پکر می شد و باید او را هرچه زودتر به آپارتمان پورت ونسن بر می گرداندند و یا به هر شکلی که شده دست او را توی دست تو می گذاشتند. در سال‌های اخیر، شب و روز با اکرم بودی و به ندرت از او جدا می شدی و همه جا او را مانند طفلی معصوم پا به پا با خودت می بردی. اگر چه شهرداری پاریس در هفته دو بار زنی برای نظافت می‌فرستاد و اکرم گاهی با زور و به اکراه با پیرزن عنق به خیابان می رفت و ساکت در کنار او قدم می‌زد، ولی تمام مسؤلیّت نگهداری اکرم و ادارة خانه به عهدة تو واگذار شده بود. از تو چه پنهان، با همة اشتیاق، در این مدّت من و همسفرم بیش از دو بار جرأت نکردیم تا به شما سری می‌زدیم و مانند قدیم با هم شام می‌خوردیم. نه، خاموشی اکرم و سنگینی فضا مانند سنگ قبر بر صندوقة سینه ام فشار می‌آورد و مدام بغض بیخ گلویم گره می‌خورد. نه، بیفایده بود، همه چیز مرده و غم گرفته بود، جلوه های زیبا و روح زندگی از آن آپارتمان رخت بر بسته بود. عالیجناب گهگاهی تلاش میکرد تا مانند قدیم به بهانه ای می‌خندید و سرما و سنگینی فضا را می‌شکست، ولی هیچ اثری از خنده های شاد آن روزگاران نبود، انگار چیزی در گرمخانة سینه ات زنگار گرفته بود:
« اکی، ببین، حسین و سکینه واسة ما شام آوردن…»
حزنی غریب، مانند گرد و غبار سمج در فضای آن آپارتمان دلگیر جا خوش کرده بود، بر همه اشیاء سایه انداخته بود و من تاب تحمّل آن را نداشتم. نه، هیچ چیزی مانند قدیم نبود و من و همسفرم دور میز آچمز مانده بودیم. اکرم حضور نداشت و آن لبخند پوزشخواهانه یکدم از لبش دور نمی شد و من در آن دم احساس می کردم عاجزترین انسان روی این کرة خاکی بودم و هیچ کاری از دستم ساخته نبود، هیچ، هیچ، هیچ!نه، در آن لحظه هائی که به سختی از سوراخ سوزن می گذشتند ابعاد فاجعه را احساس می کردم و می‌فهمیدم که عالیجناب دشواری وظیفه را با منطق و بردباری پذیرفته بود، به وضعیّت وخیم اکرم پی برده بود، خلق و خوی پرخاشگر و تندش انگار در بحرانی ترین روزها و ماه ها به مرور تغییر کرده بود، شکیبا و آرام شده بود و با بیمار مدارا میکرد و می‌رفت تا آن غریق از خود بی خود را از دریا می‌گذراند و به ساحل می رساند:
« باقر، انگار ما رو هنوز می شناسه؟»
قصد ندارم از این اتفاق تراژدی بسازم، یا که آن را «دراماتیزه» کنم. این فاجعه در نفس خویش تراژدی، دراماتیک بود، نه، بلکه تغییر و تحّول احوال عالیجناب در این دوران بحرانی به نظرم شگفت انگیز می آمد و نحوة رفتار و پرستاری مادرانة تو از اکرم تحسین برانگیز بود. اگر چه هرگز به زبان نیاوردی و نزد ما دم نزدی، ولی به گمان من، رنجی که تو در سال‌های پایانة عمر اکرم بر خود هموار کردی با همة درد و رنج های دوران دراز زندگی ات برابری می‌کند. آری، من هرگز چنین آخر و عاقبتی را حدس نزده بودم و با توجّه به تفاوت سنّی شما چنین پایانی را انتظار نداشتم. اکرم که چندین سال از عالیجناب کوچکتر بود، گاهی به شوخی و جدی می گفت:
«باقر، اگر قصد مردن داری، تا حسن حسام هنوز در باد دنیاست بمیر که مراسم عزاداری رو با شکوه و آبرومندانه برگزار کنه.»
در این مزاح نه چندان دلپذیر اگر چه به حسام کنایه می زد که در جشن و عزای تبعیدیان بی ریا و صادقانه دست و پا می سوزاند و از جان و جیفه مایه می گذاشت، ولی به گمانم در باطن باور کرده بود که بعد از عالیجناب از این دنیا خواهد رفت. گیرم اتفاقی که در آخر عمر برای او افتاد نقش‌ها را جا به جا کرد و من آنقدر زنده ماندم تا تو را در نقش جدید و در آن هنگامه نیز می‌دیدم.
جانم که تو باشی،
تنهائی در تبعید سهمگین است!
در تبعید اگر همراه گروه و دستهای نباشی، اگر در دایرة گچی سازمان و حزبی نرقصی، اگر با نشریه‌ای همکاری مستمر نداشته باشی و درجائی به کاری جمعی نپردازی، اگر اهل محفل و مجلس نباشی، اگر دیگران به تو احتیاجی نداشته باشند، به مرور از یادها می روی و هیچ کسی سراغی از تو نمی‌گیرد مگر به تصادف: «راستی از عموباقر چه خبر؟ بیچاره با اکرم چکار می کنه؟» به گمان من، عالیجناب در این اواخر بیش از اندازه تنها مانده بود و از حضور مداوم و نفسگیر انوشه و از کیان، آن زن دلسوز و غمخواری استثنائی که بگدریم، به جز چند دوست انگشت شمار کمتر کسی به یاد عالیجناب می افتاد و درآن روزهای سخت تو می ماندی با آن موجود بی هوش و حواس و بی حافظه که روزگاری اکرم فرمهینی بود، زنی که همه چیز را از یاد برده بود و از یاد می برد و نباید یکدم حتا از او غافل می‌شدی که مبادا به سراغ گاز می‌رفت. در آن وضعیّت و در آن شرایط اگر بی اندازه اندوهگین و دلشکسته بودی و از دوستان و رفقا رنجیده خاطر و گله مند بودی به گمان من کاملاً حق داشتی. این عزیزان که در دیدارها، درگورستان اغلب، تو را چنان به مهر درآغوش می‌فشردند که بند بند و استخوان‌هایت به ناله می افتادند، در تو توّقع ایجاد کرده بودند و تو حق داشتی اگر حتا به آنها ناروا و ناسزا می گفتی و در مراسم تدفین اکرم جماعتی را بی خبر می‌گذاشتی: «آره، درسته، من خنگ خوشباورم»
عنایت می کی؟ حتا آدمی با نام و نشان عالیجناب، به مرور فراموش می شود و این تنهائی سهمگین با بالا رفتن سن و کاهش نیرو و تحرک، بروز بیماری‌ها ابعاد گسترده تری می یابد. خوشا به حال کسانی که به پیری نمی رسند و این دوران را که مانند کونة خیار تلخ است، تجربه نمی کنند. هرچند عالیجناب تا پیش از بیماری اکرم، در سن هشتاد سالگی پیری را باور نکرده بود و هنوز خم به ابرو نمی‌آورد و شنیده بودم که همپای جوان‌ها حتا به سفارت جمهوری اسلامی حمله برده بود و یا دست کم پشت جبهه را نگه داشته بود. بگذریم و برگردیم.
کتمان نمی کنم، من و همسرم اغلب در خانه، در بارة اکرم و تو حرف می زدیم و درد دل می کردیم و هربار به این نتیجه می رسیدیم: «چه فایده، گیرم رفتیم، اکرم که ما رو نمی شناسه!»
منتها من مانند سال‌ها و بنا به عادت، هر هفته، روز شنبه به عالیجناب تلفن می زدم و ضمنی احوالی از بیمار می پرسیدم. اگر اکرم گوشی را بر می داشت، قلبم تیر می کشید، خدایا، چقدر بی تفاوت بود، هیچ حسی و حالتی در صدایش نبود، مرا نمی شناخت، از شوخی‌ها سر در نمی‌آورد، جوابی نمی داد و وقتی تو گوشی را از او می گرفتی و به عمد می پرسیدی: « …اکی، کیه پشت خط؟» شانه بالا می‌انداخت و باز لبخند می‌زد. نه، اکرم به موجودی بدل شده بود که در ذهن و خیال ما به سادگی جا نمی افتاد، هیچ رابطه ای بر قرار نمی شد و لاجرم با او خو نمی گرفتیم و تا آخر بیگانه باقی می‌ماندیم. نمی دانم، شاید اگر بخت با اکرم یار نمی شد و بیماری تازه ای به سراغش نمی‌آمد، سال‌ها به آن حیات نباتی ادامه می داد و این وضعیّت بیش از پیش تو را فرسوده می کرد و سر انجام از پا در می آورد. این بیماری بر خلاف آلزایمر ناگهانی از آسمان انگار نازل شد و اکرم بیش از سه هفته مقاومت نکرد. دراین سه هفته مدام با تو درتماس بودم گیرم هرگز جواب روشنی به من نمی دادی و هربار طفره می رفتی: «اکرم در وضعیتی نیست که بشه …»
روزی که از بیمارستان سنت آنتوان به شهر MASSY منتقل شد و او را به اتاق ویژه بردند و دستگاه تنفس مصنوعبی را به او وصل کردند، پشت فرمان نشستم و از دم در پارکینگ به تلفن همراهت زنگ زدم ولی دو باره گفتی: «نیا، بیفایده ست، نیا، بی هوشه، نمی فهمه!» فردای آن روز دم دمای ظهر تماس گرفتم، این بار انوشه به توصیة تو، نشانی بیمارستان و شمارة اتاق او را به من داد:
« مامان تموم کرد!»
مبارزه با مرگ سه شبانه روز دوام یافته بود، جای ماسک اکسیژن و بندها و کبودی‌هایِ دور دهان و بینی هنوز از میان نرفته بود. اکرم بعد سه شبانه روز مقاومت، سرانجام تسلیم مرگ شده بود و آرام گرفته بود، در نگاه اوّل چنان به نظر می رسید که طاقباز به خواب رفته بود و لابد اگر پیشانی‌اش را به نرمی می بوسیدم بیدار می شد. او را به وداع بوسیدم، پوست پیشانی اش هنوز گرم بود، تکان نخورد، کنار تو نشستم، به تماشای بانوئی نشستم که پچ پچة ما را نمی شنید و حضور ما را دیگر احساس نمی کرد: «بابا من میرم ناتالی رو بیارم …»
دوساعت بیشتر مهلت نداشتیم، بدن میّت در این مدّت گویا سرد می شد و او را به سردخانه می‌بردند. انوشه رفت و من در کنار تو به تماشای اکرم نشستم. اگرچه به درستی به یاد ندارم دربارة چه چیزی با هم حرف می زدیم ولی چهرة آرام، نجیب، موهای مجعد و سرتاسر نقره‌ای او را که انگار مثل همیشه با وسواس و دقّت مرتب شده بود، هنوز فراموش نکرده ام. عالیجناب هر از گاهی، به نرمی و ملایمت ملافه را بالا می زد، دست روی دست اکرم می گذاشت و انگار نبض او را به تردید می گرفت: «هنوز گرمه!» این تماس که در خاموشی انجام می گرفت مرا به یاد زنی می انداخت که سال‌ها پیش در بهشت زهرا، خاک نرم گور همسرش را نوازش می کرد و بی صدا اشک می ریخت. همسر او عمو یاور من بود که از ترس خلخالی تریاک را کنار گذاشت و مرد. از تو چه پنهان از مشاهدة آرامش محزون عالیجناب، عشق و مهری که در این حرکت موج می زد، غم دنیا به دلم می‌ریخت و شگفتا که همزمان طرح رمانی ناگهان در ذهنم شکل می گرفت. این رمان با صحنة آخر زندگی زن و مرد و جدائی ابدی آنها آغاز می گردید و در آن دوساعت، در آن اتاق، سال‌هائی را که درکنار هم گذرانده بودند و زندگی آنها آرام آرام، با تداعی ها مرور می شد و دوباره در آن اتاق به آخر می رسید. کسی چه می داند، شاید من و تو، در آن دو ساعت، پاره هائی از این زندگی و از گذشته ها را به پچ پچه با هم مرور کرده بودیم؟
جانم که تو باشی،
گویا ژنرال دوگل در جائی گفته است که ما وقتی عزیزی را از دست می دهیم، چند ماه بعد کمبود او را احساس می کنیم و دلمان برایش تنگ می شود. آری، من این را بارها تجربه کرده ام، در روزها و ماه‌های نخست هنوز گیج و منگ ضربه ای هستیم که بر ما وارد شده و درد و اندوه مجال اندیشیدن نمی دهد. باری، عالیجناب ازاین امر مستثنی نبود و تو تا دوباره تعادلی نسبی به دست می آوردی چند ماهی باید تلوتلو می‌خوردی. آری، چند ماهی گوشه گیر، افسرده، بی‌دل و دماغ و خاموش شده بودی، اگر به رغم ممانعت، اصرار و ابرار انوشه تنها در آپارتمان «پورت ونسن» می ماندی، اگر به تلفن جواب می دادی، صدایت از ته چاه بالا می آمد، به سختی شنیده می شد و مانند قدیم وندیم‌ها، گفتگوی ما به درازا نمی‌کشید. از حق نباید گذشت، در این مدّت انوشه تو را یکدم آسوده نمی‌گذاشت و «کیان و سیّد» تو را به ندرت تنها رها می‌کردند و اغلب به بهانة ناهار و یا شام به منزل می بردند تا آنجا که صدایت به اعتراض بلند شد: «چه خبره بابا؟» و کیان به ملایمت گفت:
« عصبانی نشو، هر زمان که خودت دوست داری بیا!»
باری، اگر از آن دوران بحرانی و چند ماهة اوّل بگذریم، این ضربه را نیز به خوبی واگرفتی، گردن به امر «تقدیر» گذاشتی، تن به واقعّیت دادی، با کمبود او کنار آمدی و با سماجت به پشت میزت برگشتی. گیرم جای خالی اکرم با هیچ تمهیدی پر نمی شد و عالیجناب که به هنگام شکوه وگلایه ممسک و خوددار بود و به ندرت از روزگار می نالید، یکی دو بار شنیدم که با حسرت و به زمزمه می‌گفت: «حالا … وقتی یاد گذشته می افتم …گریه چه فایده ای داره؟ نه، باید به موقعش …»
نه، نیازی نبود تا این جمله ها را کامل می کردی، منظور تو را فهمیده بودم: دلتنگی و شاید پشیمانی و ندامت از رفتار و گفتار گذشته ها و حسرت. آری حسرت تنها چیزی است که در پیری و در منزل آخر برای ما باقی می ماند: حسرت!! در همین روزها تلفن خانة ما زنگ زد، غافلگیر شدم، عالیجناب با من چکار واجبی داشت: «… ببین می خوام این کتاب رو به اکرم تقدیم کنم، اگه چیزی در خور، مناسب و زیبائی به نظرت می رسه…» تا آنجا که به یاد دارم، هر جمله و عبارتی را که پیشنهاد کردم مقبول نیفتاد، نه، تو تأکید و اصرار عجیبی داشتی که در هرحال اصطلاح «تکیه گاه» را به کار می‌بردم، یعنی که همگان می‌فهمیدندکه اکرم تکیه گاه تو بود و حالا…حالا اگر چه این کتاب به چاپ رسیده ولی من هنوز آن را ندیده ام و «تقدیمنامه» را نخوانده ام ولی تو را بارها و بارها دیده ام که در خیابان، تنها، بدون اکرم و بدون آن «تکیه گاه» چگونه با تردید و متزلزل رو به دهانة مترو قدم بر می داشتی و انگار به درستی نمی دانستی به کجا می رفتی و چرا می رفتی؟
بیستم اوت 2012 حومۀ پاریس
……………………………………..
جانم که تو باشی
عالیجناب
امروز خبر شدم که در نبرد با مرگ شکست خوردی و سرانجام در برابر او سر تسلیم فرود آوردی، این خبر غیر منتظره نبود و در دیدار آخر، در بیمارستان ویدال متوجه شدم که به پایان راه بی پایان رسیده بودی و زنده از آنجا بیرون نمی‌آمدی، با این‌همه احساس کردم که تمام توش و توان‌ام از بدن‌ام بیرون رفت و آرام آرام تهی شدم؛ بی‌حس و بی رمق شدم و قدرت تکلم نداشتم و نتوانستم جواب تسلیت دوست‌ام «اکبر میرجانی» را بدهم، بغض ام ترکید، اشک چشم‌هایم را پرکرد، صدا در گلویم شکست و از آن عزیز عذر خواستم. باری، اگرچه در سال‌های اندوهبار تبعید بارها خبر مرگ دوستان و عزیران را شنیده‌ام، ولی عادت نکرده‌ام، هنوز خبر مرگ مرا مبهوت می‌کند و در برابر راز هستی و نیستی آدمیزاد حیران می‌مانم و نیستی او را به سختی باور می‌کنم. نه، دوستان و عزیزان من نمی میرند و تا زنده‌ام گاه و بیگاه به سراغ ام می‌آیند، گاه و بیگاه نگاه‌ام به راه می رود و آنها را در دوردست‌های خیال می‌بینم و صداشان را می‌شنوم. مثل امروز که صدای تو را از پشت تلفن شنیدم و از لحن سرشار از شادی و شگفتی تو حیرت کردم. عالیجناب، تو انگار از یاد برده بودی که من سیزده سال پیش این وجیزه را برای تو و ناصرمهاجر ارسال کرده بودم تا در کتاب او چاپ می‌شد و بی شک تو آن را خوانده بودی. در این مدت، من حتا یک سطر و یک کلمه را تعییر نداده بودم و دو باره برای تو با ایمیل فرستاده بودم. این وجیزه پس از چند سال چندان مورد پسند تو واقع شده بود که از شور و شوق صدایت می‌لرزید. شگفتا، تو حتا به آن نامهای که به «ناصرمهاجر» نوشته بودی و به علت عدم درج این وجیزه در کتاب «رهرو راه بی‌پایان» اشاره نکردی. باری، اگر چه زخم‌ام بهبود نیافته بود و تلخی زهر نامۀ کذائی هنوز بیخ دندان‌ام بود، ولی آن واقعه را به یاد تو نیاوردم تا مبادا عیش، شادی و سرخوشی ات را منقض می‌کردم. شاید اگر عمری به دنیا می‌داشتی، روزی از روزها به شکوه چند کلمه‌ای بتو می‌گفتم، نشد اَمربَر زمان مهلت نداد و تو را برد، تو امروز به جائی رفتی که سال‌ها پیش دوست عزیز من اکرم فرمیهینی رفت و جایش برای همیشه در قلب‌ام خالی ماند. آری عالیجناب، همه دیریا زود از این دنیا می‌روند و فقط عشق و دوستی از ما به یادگار می‌ماند. من برای دوستی بیش هر چیزی ارزش قائل بودم و ارزش قائل‌ام، من عمری دوست و رفیق تو بودم و این روزها مانند دوستی دلشکسته، در عزای تو نشسته‌ام.
بازنگری و بازنویسی نهائی
19 نوامبر 2023 حومۀ پاریس
حسین دولت آبادی
]
سرگذشت این وجیزه
حدود پانزده سال پیش و شاید بیشتر میر آفتابی، دبیر مجلة سیمرغ در آمریکا به فکر افتاده بود «ویژة نامهای» برای باقر مومنی تدارک ببیند. در آن روزگار من چند صفحه قلمی کردم و با ایمیل فرستادم تا اختیار سردبیر مجله، آقایِ میر آفتابی می‌گذاشت. باری سردبیر مجلّه بیمار شد، سرطان گرفت و در نتیجه تهیه و انتشار ویژه نامه معوق و معلق ماند. این بود تا حدود ده سال پیش ناصر مهاجر به فکر افتاد تا همة مقاله‌هائی که باقر مومنی و دیگران در اختیار میر آفتابی گذاشته بودند، از او تحویل بگیرد و به جایِ آن «ویژه نامه»، کتابی تهیه، تنظیم، ویراستاری و چاپ کند. در آن زمان من نیز مکمله‌ای بر مقالة «گفت آنکه یافت می‌نشود آنم آرزوست!!» نوشتم و به ناصر مهاجر دادم. این وجیزه چند سالی روی میز ناصر مهاجر ماند و خاک خورد و من کم کم به این نتیجه رسیدم که ویراستار لابد سر آن دارد تا پس از رحلت باقر مومنی و به مناسبت درگذشت او کتاب را چاپ و منتشر کند. اگر اشتباه نکنم، اسد سیف که به نتیجة مشابه رسیده بود، مقاله‌اش را به عصر نو داد و من چندی بعد از دوست و همکار ناصر مهاجر شنیدم که از خیر مقالۀ اینجانب گذشته و آن را از لاشة کتاب بر داشته‌‌است. غرض چند ماهی گذشت و انگار به خاطر اصرار و ابرام باقر مومنی سرانجام کوتاه آمده بود و پذیرفته بود و گفته بود به شرطی مقاله را در کتاب چاپ می‌کند که من آن را از سایت‌ام بردارم. مقاله را از سایت حذف کردم و در اختیار او گذاشتم؛ گیرم یک سال و نیم از تاریخ تحویل مقاله گذشت و دو باره همه چیز در محاق فراموشی فرو رفت. باری، مدت‌ها بعد، چند روز مانده به چاپ کتاب، ناصر مهاجر به من تلفن زد و گفت که حجم کتاب کذائی زیاد شده، از ششصد صفحه و یک جلد تجاوز می‌کند و ناچار است مقاله‌هائی را بر دارد؛ گفت باید سه نفری بنشینیم و در بارة مقالة (گفت آنکه…) تصمیم بگیریم و جاهائی را حذف کنیم. گفتم این جلسة تبادل نظر ضرورتی ندارد؛ من از لحاط روحی در وضعیّتی نیستم که بتوانم دست به ترکیب مقاله‌ام بزنم و آن را خلاصه کنم؛ شما بخش اول و یا دوم آن را چاپ کنید، در غیراین صورت مقاله را از کتاب بردارید؛ در هرحال از ابتدا نیز قرار نبود مقاله در این کتاب چاپ شود و تو آن را برداشته بودی و به اصرار باقر مومنی و با «اگر و مگر » پذیرفتی. مخلص کلام: از آن‌جائی که خسته و عصبی شده بودم و قادر نبودم امر باقر مومنی را اجابت کنم و در آن شرایط بحرانی بنشینم و شتابزده مقالة دیگری بنویسم و یا مقالة پنجاه صفحه‌ای را در «سیزده صفحه» با سرعت فشرده کنم؛ عذر گناه خواستم. هرچند مومنی عذر دوست را نپذیرفت، سخت برآشفت و «چراع رابطه» خاموش شد. از شما چه پنهان بعدها به من گفتند که ناصر مهاجر، ویراستار گرامی، کتاب «رهروی در راه بی‌پایان» را در دو جلد چاپ و منتشر کرده است. ح. د
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
زیر نویس ها:
1- صادق انصاری، سید علی همدانی و باقر مومنی
2- بهاء الدین خرمشاهی و مافی
3- در «گاوره‌بان و اجباری»، روزی که امنیه‌ها برای سربازگیری به روستا می‌آیند، قهرمان داستان می‌گوید: «من که چوب بر می‌دارم»
4- H. L. M خانه‌های سازمانی‌است که شهرداری با کرایه مناسب در اختیار شهروندان کم در آمد می‌گذارد.
5- تابلوها را مومنی به مناسیت تولد اکرم و یا سالگرد ازدواج‌شان به او هدیده داده بود.
6- بابک امیرخسروی و «راه توده…»
7- اشاره است به حزب توده ایران و احزاب ملی و یا به عبارتی کمونیست‌ها و ملیون.
8- هر کدام از این دو دیدگاه، دیگری را مسبب پیروزی کودتای 28 مرداد 32 و شکست دکتر مصدق، میدانست.
9- بتول، ( احترام آراسته) ، همسر رضا اکرمی ابرقوئی، دوست خانوادگی اکرم فرمهینی و باقر مومنی