مادرم از ولایت‌اش آواره شده بود؛ این تحقیر، خواری و خفّت را بر نمی‌تابید؛ دم به دم بغض می‌کرد و در انتظار وانت باری، خاموش اشک می‌ریخت. کربلائی عبدالرسول دلاک که این‌همه را پیش‌‌بینی کرده و حدس زده بود، دور از چشم مردم و بی‌سر و صدا از قلعه رفته بود. پدرم تا آن‌جا که ممکن و مقدور بود، همه چیز زندگی‌اش را از چشم اهالی پنهان می‌کرد؛ کربلائی بی‌تردید از مدت‌ها پیش، از زمانی‌که برادرم، پیشقراول قبیله، به پایتخت رفته بود، به فکر مهاجرت افتاده بود و منتظر موقعیّت و فرصتِ مناسب بود تا میخ‌های چادرش را از سرزمین آباء‌و اجدادی می‌کَند و خانه کوچ از قلعه می‌رفت. گیرم هیچ کسی، حتا مادرم تا روزهایِ آخر به نیّت او پی نبرده بود. پدرم چند بار به قصد مهاجرت، بخت‌اش را آزموده بود و‌شکست خورده بود، این‌بار اگر چه با تأخیر، ولی انگار موفق شده بود و مادرم به ناچار، غمزده، محزون و با چشم اشکبار از پی‌شوهرش می‌رفت. «فاطمة زهرا» در همة عمر، هرگز اراده و اختیاری از خودش نداشت و مانند قایقِ یدکی، به دنبالِ کشتی شکستة «کلب‌عبدالرسول» کشیده می‌شد؛ در توفان‌ها و گرداب‌ها اگر چه سرگیجه و سرسام می‌گرفت، ولی بندرت زبان به شکوه و شکایت می‌گشود و تا جان‌اش به‌لب‌اش نمی‌رسید و آب از سرش نمی‌گذشت، اعتراض نمی‌کرد:
«اوغور بخیر، دهه، کدخدا کجاست مادر محمود؟»
مادرم هنوز بغض داشت، جواب موری را نداد و طفره رفت:
« بُرار، مواطب باش، شکستنی‌ست.»
مسّین موری، رانندة جمس لکنته، رفیق گرمابه و گلستان علی‌حُر بود؛ از قدیم نظر مساعد و گوشة چشمی به من داشت و مرا همه جا رعایت می‌کرد. مسیّن هنوز ماجرایِ ایوانکی را از یاد نبرده بود و هربار مرا می‌دید با لبحند و به آن «شیرین‌کاری» اشاره می‌کرد:
«هی، سلام مارو به حُرّ دلاور برسون، بگو رفیقت، مسّین موری با قوم بنی‌هندل آب به گل گرفته، هیهات، خدا عاقبت ما رو به خیر کنه.»
رفیق علی‌حُر، برای مادرِ محمود، کنار راننده جا بازکرد و به پاس و قدردانی زحمات کدخدای سابق، ما را تا گاراج میهن تور برد، کمک کرد و بار و بنه را پائین آورد و با اشاره به هَوَنگ سنگی، از پیرزن پرسید:
«همسایه، با این هَوَنگ داری میری به پایتخت؟»
«نه، نه، می‌خوام هونگ رو واسة پسرم بفرستم.»
موری سری جنباند، پوز خندی زد و رو به من برگشت:
«هی، مواظب خواهر و مادرت باش، تو دیگه یه پا مردی.»
موری کُلَش زیر بغل برادر علی‌حُر می‌گذاشت. من هنوز به آن معنا مرد نشده بودم، بلکه جُرّهای روستائی و خجالتی بودم که نگاه‌ام را مانند دخترهای نوبالغ و محجوب، از همه می‌دزدیدم. این‌همه از طرز نگاه پیرمردی مافنگی که بلیط می‌فروخت و شاگرد شوفر سیاه چردة اتوبوس پیدا بود. من از چندی پیش، در شهر و در دبیرستان، با این طرز نگاه آشنا شده بودم؛ از این طرز نگاه به داوری آن‌ها پی می‌بردم؛ خودم را می‌باختم و دست و پایم را گم می‌کردم. پدرم حق داشت: مردم در‌همه جایِ دنیا ظاهر بین بودند؛ عقل مردم توی چشم آن‌ها بود و من از ظاهر و ریخت و لباس مندرسِ خودم با خبر بودم و به همین دلیل داوری دیگران را حدس می‌زدم و اغلب زیر نگاه آن‌ها سراسیمه می‌شدم.
«هی، شاخ شمشاد بیا، بیا یه دستی زیر این جنازه بگیر.»
جنازه‌ای که شاگرد شوفر به آن اشاره می‌کرد رختخواب پیچِ کهنه و رنگ و رو رفته‌ای بود که مادرم بقچة رخت‌ها و خرت و پرت‌ها را در‌آن بسته بود تا لابد در راه شوسه و روی باربند اتوبوس از گرد و خاک و دود گازوئیل در امان می‌ماندند و آسیب و صدمه نمی‌دیدند. فاطمة زهرا تا آن روز، بیش از یک بار سفر نکرده بود؛ چمدانِ سفری، کارتن مقوائی و جعبه نداشت و به ناچار وسایل مختصر و ضروری خانه را توی چند کیسه‌گونی و بقچه بزرگ بسته بود و این بار و بنه از دور داد می‌زد که ما از چه قماش مردم بودیم؛ از کجا آواره شده و به کجا می‌رفتیم. بی‌جهت نبود که شاگرد شوفر با تحقبر و آن لحن تمسخرآمیز با من حرف می‌زد:
«هی شاخ شمشاد، بجنب، آق‌دائی رو تکون بده.»
شاید اگر آن روز کلب عبدالرسول همراه خانواده‌اش بود، شاگرد شوفر با لحن دیگری با من حرف می‌زد. شاید اگر دائی، عمو یاور، یا دوست و آشنائی به بدرقة ما می‌آمدند و دستی زیر‌بال مادرم می‌گرفتند، شاگرد شوفر مانند گردن کلفت‌ها به من دستور نمی‌داد و تحقیرم نمی‌کرد. نه، آن روز هیچ آشنائی توی گاراج نبود و مادرم در آن‌‌گوشه، دور از مردها سر‌لک نشسته بود و منتظر بود تا اتوبوس راه بیفتد.
«آهای ننه سگ، مگه به نوکر بابات دستور می‌دی؟»
شاگرد شوفر یکِه خورد، غافلگیر شد و رو به صدا برگشت:
«اوستا، امروز دوباره از دندة چپ بلند شدی، سر صبح…»
«بیا کنار بچّه، بیا کناربذار جون از کونش در بیاد خودش بار بزنه، این الدنگ غیر از لیچار پرانی هیچ هنری نداره.»
شاگرد شوفر با انگشت مرا نشان داد:
«حالا مگه از برش کم می‌شه یه دستی زیر بال ما بگیره»
«صد بار بت گفتم با مسافر درست حرف بزن، نمی‌فهمی؟»
راننده ته سیگارش را زیر پاشنة کفش له کرد و رو به دفتر گاراج راه افتاد؛ شاگرد شوفر پشت به او، جویده جویده گفت:
«جاکشِ شیره‌ای، یا حبّه‌ش وانشده یا دبشب زنکه بش رکاب نداده.»
من پا به راه ایستاده بودم و شاگر شوفر شکوه می‌کرد:
«مسافر، مسافر…! هر بار زنکه پا رو دمش می‌ذاره، میاد
اینجا مثل سگ در جهنم پاچة منِ بدبخت رو می‌گیره.»
اکثر مسافرهای اتوبوس از سنخ خانوادة کدخدایِ سابق بودند و هر کدام چندین بقچه و رختخواب پیچ و بار و بنه و خرت و پرت بی‌ارزش داشتند و شاگرد شوفر این بارها را هربار روی کول و گردن‌اش می‌گذاشت، از نردبان باریک آهنی اتوبوس بالا می‌رفت؛ روی باربند به ترتیبی می‌چید و طوری با طناب می‌بست تا در راه ناهموار و دست اندازها پرت نمی‌شدند. این کار ساده نبود و شاگرد شوفر نق می‌زد و لیچار بار مسافرهائی می‌کرد که اکثر آن‌ها یک لا قبا بودند و سرشان به تن‌اشان نمی‌ارزید:
«آخه کسی نیست به این پیرزنک بگه هَوَنگ سنگی رو با خودت کجا می بری؟ بیا تکونش بده، به خدا آدم از تخم می‌افته.»
پیرزن بال چادرش را به دندان گرفت و به ما نزدیک شد:
«های… پسرم میاد گاراج خودش ازت می‌گیره.»
«مگه پسرت چکاره ست مادر فولاد زره، ادوّیه فروشه؟»
«پسرم جناب سروانه، همه اونو تو پایتخت می‌شناسن، بگو جناب سروان دولت، بگو جناب، دیگه کارت نباشه.»
پیرزن، مادر جناب سروان، اگر‌چه در قلعه همسایة ما نبود، ولی من او را می‌شناختم و روزهائی که تویِ خانه‌اش عمرکُشان راه می‌انداخت به تماشا می‌رفتم. این پیرزن خشک مقدس، هر سال مترسکی با لتّه و پارچه‌کهنه درست می‌کرد، تخمه بو می‌داد، عمر را بیخ دیوار می‌گذاشت؛ همسایه‌ها و بچّه‌ها، دختر و پسر، روی زمین دوره می‌نشستند، تخمه می‌شکستند و پوست تخمه‌ها را به عمر تف می‌کردند و به او لعنت می‌فرستادند. مراسم عمرکشان تا غروب آفتاب، تا زمانی‌که تخمه‌ها تمام می‌شد، ادامه می‌یافت. مادرِ جناب سروان، دم غروب روی عمر خطّاب نفت می‌ریخت و او را آتش می‌زد.
«جناب سروان؟ لابد آجان دو تومنی چهار راه بوذرجمهری پسر تست.»
«پسرم جناب سروانه، میاد گاراج ازت تحویل می‌گیره.»
«آهای اوستا، بیا بگو هَوَنگ این زنکه رو کجات بذارم؟»
هاون سنگی مادر جناب سروان تا آخر روی زمین چرب و سیاه گاراج میهن تور ماند؛ داد و فریاد پیرزن کارگر نیفتاد، شاگرد شوفر زیر بار نرفت و سوقات سنگین او را به پایتخت نبرد.
«برو ننه، خدا یه‌جو عقل به‌تو و یه میلیون پول به من بده.»
پیرزن، مادرِ جناب سروانِ آینده، از جا جنب نخورد و کنار هَونگ سنگی ایستاد، سر و دست جنباند؛ برای شاگرد شوفر خط و نشان کشید و او را تهدید کرد. اتوبوس آرام‌آرام راه افتاد و من از پشت شیشة گرد گرفته پنجره، پیرزن را یک‌دم گذرا دیدم و او را به‌خاطر سپردم تا سال‌ها بعد، در مهرآباد، در حومة تهران، داستانِ آن هونگ سنگی را برای افسر شهربانی بر من مگوز و همولایتی‌ها حکایت کنم. مادرم که گویا دورادور شاهد ماجرای هَوَنگ بود، آهی کشید و به حال پیر زن دل سوزاند:
«مادره، مادر!… آدم کافر باشه، مادر نباشه.»
دلخوشی فاطمة زهرا دیدار فرزندان دلبندش در پایتخت
بود. یاد آن‌ها او را تسکین می‌داد و همزمان در فراغ ولایت و زادگاه‌اش چشم‌هایش پر می‌شد و تا کسی اشک‌هایش را نمی‌دید، بال چادرش را روی صورتش می‌انداخت. با این‌همه زن میانه سالی که در ردیف ما نشسته بود، متوجه حالِ زارِ مادرم شد؛ این زن پرچانه هردم به کنجکاوی رو به ما گردن می‌کشید و با چرب‌زبانی، از چشم‌های آبی و زیبا، موهای بلند و بور خواهرم تعریف و تمجید می‌کرد و با این بهانه می‌پرسید: چرا تنها سفر می‌کردیم، و چرا بابایِ بچّه‌ها با مادرم نبود. فاطمة زهرا که دل و دماغ نداشت، به اکراه جواب می‌داد:
«بچّه‌هام تویِ پایتخت کار می‌کنن، شوهرم جلوتر ازما رفته پیش اونا. من به خاطر بچّه‌هام آوارة مملکت بیگانه شدم.»
«خدا نکنه آواره بشی، همه آرزو دارن برن تهرون زندگی کنن. چرا؟ آواره؟»
«ای خواهر، پایتخت! آواز دهل شنیدن از دور خوش‌‌است، من تهرون بودم، شکمبة گاو رو از نزدیک دیدم، نه‌خواهر، اونجا واسة ما ور ترید نمالیدن.»
«چی گفتی؟ شکمبة گاو؟ تا حالا نشنیده بودم.»
شکمبة گاو!…
من بارها این دو کلمه را از زبان مادرم شنیده بودم. هر‌چند تا مدت‌ها به علت نفرت و انزجار او از پایتخت پی نمی‌‌بردم. مادرم تا زنده بود، از ولایت دل نکند؛ آن خانه‌های خشتی را هرگز از یاد نبرد؛ در شهر، در میان مردم بیگانه، یا به تعبیر خودش: در آن «شکمبة گاو» دل نگذاشت و به شهر و شهر‌نشینی خو نگرفت. مادرم تا روز آخر پا به راه بود و تا آخر به بوی دود گازوئیل عادت نکرد و همیشه توی ماشین زرداب‌اش به هم می‌خورد و از این بابت شرمنده و معّذب بود و رنج می‌برد:
«غصه نخور، اونجا دوباره سر و سامون می گیری.»
فاطمة زهرا همه جا و همیشه محتاط بود و پیش از سفر و در سفر غذا نمی‌خورد:
«ای خواهر، ما ریشه کن شدیم، توی باد ریشه نمی‌گیریم.»
من وسوسه شده بودم و اسم شهرها و روستای بین‌راه و کنار جاده را در گوشة دفترچه‌ام یادداشت می‌کردم؛ چرا و به‌چه منظور، به‌یاد ندارم. شاید به‌این دلیل که سر‌گرم و مشغول می‌شدم و حوصله‌ام از راه دراز سر نمی‌رفت.
باری، اتوبوس به روستایِ «داورزن» رسید و راننده پا از روی گاز برداشت، از سرعت اتوبوس کاست و به نرمی از جاّده کنار کشید و جلو قهوه خانه نگه داشت. شاگرد شوفر از جا برخاست و رو به مسافرها چرخید و گفت:
«امنیّه‌ها سر خر شدن، جاّده رو بستن، تقصیر ما نیست.»
نزدیک به سه سال از سفر خانوادة ما به‌کربلا گذشته بود و در این مدت اتاق چوبی، قوزی و بیقوارة اتوبوس‌های مسافربری تغییر کرده، فلزی و خوشریخت شده بودند و شرکت‌ها اتوبوس‌های مجهزتری خریده بودند؛ با این‌‌وجود هنوز مانند آن زمان بار و بنة مسافرها را روی باربند اتوبوس‌ها می‌چیدند و بی‌تردید به همین
دلیل به وجود «شاگرد شوفر» نیاز می‌افتاد.
«اوستا، لابد دوباره یه بی‌ناموس راپورت داده.»
«امنیّه جماعت تلکه بگیره. تلکه، تلکه. تا حالا نفهمیدی؟»
بنا به دستور ژاندارم‌ها شاگرد شوفر می‌باید بارها را از روی باربند پائین می‌آورد تا همه چیز را از نزدیک بازرسی و وارسی می‌کردند.
«آخه سرکار جان، آخه این‌همه بار… خدا رو خوش نمیاد.»
راننده بی‌اعتنا به امنیّه‌ها رو به قهوه‌خانه راه افتاد؛ شاگرد شوفر به دنبال او دوید و به پچپچه چیزی زیر گوش «اوستا» گفت که انگار نشنیده گرفت. شاگرد شوفر در نیمه راه ایستاد و به درماندگی نالید:
«کجا میری اوستا، بیا یه چیزی به سرکار بگو، آخه این بیچاره‌ها که قاچاقچی نیستن.»
ژاندارم کوتاه قد و سیه چرده‌ای که قیافه‌اش به چشم‌ام آشنا بود، رو به شاگرد شوفر چرخید و گفت:
«صادرات ولایت شما کلفت و تریاکه، بجنب، معطل نکن.»
مسافرها همه پیاده شده بودند و خاموش تماشا می‌کردند. شاگرد شوفر از پله ها بالا پیچید و رو به آن‌ها داد کشید:
«سالی که زوره، سیزده ماهه. حالا که زوره سرکار، من همة بارها رو می‌ریزم پائین، آقایونا و خانما تشریف بیارین جلو بگیرین، مواظب باشین چیزی نشکنه، اگه شکست، به من مربوط نیست.»
رانندة گوشت تلخ و بد عنقِ اتوبوس گویا تجربه داشت،
امنیه‌ها را می‌شناخت؛ به منظور مأمورها پی‌برده بود و می‌دانست که به چه قصدی او را نگه‌داشته بودند و تا به‌مرادشان نمی‌‌رسیدند، کوتاه نمی‌آمدند و دست از سر مسافرها بر نمی‌داشتند. راننده به تجربه دریافته بود که التماس و زاری و چانه زدن با مأمورها بی‌فایده بود؛ نه راه سومی وجود نداشت. در هر‌حال اگر مسافری قاچاقچی بود و تویِ بارش تریاک پنهان کرده بود، لابد سبیل مأمورها را چرب می‌کرد و غائله فیصله می‌یافت؛ در غیراین صورت امنیّه‌ها دل و رودة بقچه‌ها و رختحواب پیچ‌ها را بیرون می‌ریختند.
«بدو بگیر، بدو …آهای بُرار، چه خبرته، یواش، یواش‌تر.»
اگر چه در آن روز، در روستای داورزن، هنوز معنای هتک حرمت به حریم خصوصی را نمیدانستم؛ ولی با مشاهدة رفتار مأمورها این مفهوم را با تمام وجودم حس می‌کردم و از این که مجبور بودم زیر نگاه مأمورها و بیگانه‌ها گره بقچه‌ها را باز کنم؛ رخت و لباس و وسائل شخصی مادرم را مانند دستفروش‌ها روی خاک و خاشاک بریزم و به نمایش بگذارم؛ از این که مأمورها اثاثیّة ما را بی‌پروا به هم می‌ریختند و با رذالت به این طرف و آن طرف پرت می‌کردند و غریبه‌ها به دار و ندار ما سرک می‌کشیدند، از این که بضاعت ناچیز و فقر ما زیر آفتاب بر‌‌ملا شده بود، از همه خجالت می‌کشیدم؛ از شرم و احساس حقارت و خفّت، گیج و سراسیمه شده بودم، بالایِ بساط سر به زیر ایستاده بودم و پا به‌پا می‌مالیدم. شاید اگر مادرم تنها نبود، پا به فرار می‌گذاشتم و در گوشه‌ای پنهان می‌شدم. فرار…! کربلائی عبدالرسول دلاک لابد تا شاهد این صحنه‌ها نمی‌بود، شبانه از قلعه گالپاها رفته بود و من که جُرّهای سیزده ساله بودم، می‌باید جور او را می‌کشیدم و آن‌خواری و خفّت را بر خودم هموار می‌کردم. من آن ژاندارم کوتاه قد و سیه چرده را شناخته بودم، اگر حیا مانعم نشده بود، می‌گفتم که پسر کدخدای سابق بودم و او چند بار سر سفرة ما نشسته بود و با همقطارش خاگینه خورده بود. نشد نتوانستم، زبان در دهان‌ام نچرخید و تا آخر لب از لب برنداشتم.
«ای سرکار، ما اگه قاچاق فروش بودیم این روزگارمون نبود، بیا، بیا برّه‌م، بیا اینا رو جمع کن، سرکار خیالش راحت شد.»
بعدها که در پایتخت اجاره نشین و «خوش نشین!!» شدیم، هربار که اثاث کشی می‌کردیم؛ هربار که خرت و پرت‌ها و اثاثیة مختصرمان را توی کوچه می‌گذاشتیم، به یاد روستای داورزن می‌افتادم و همان احساس نکبت دوباره به‌سراغ‌ام می‌آمد و دست و پایم را گم می‌کردم؛ انگار برهنه در برابر نگاه کنجکاو همسایه‌ها ایستاده بودم و‌همه به تاریک‌ترین زوایای روح‌ام سرک می‌کشیدند و مرا سبک و سنگین می‌کردند و محک می‌زدند.
داورزن تابلوی بود که در تاریکخانة ذهن‌ام از آن زمان به یادگار مانده بود؛ تابلوی که گرد و غبار نگرفته بود؛ کهنه نشده بود؛ رنگ نباخته بود و هرگز رنگ نمی‌‌‌‌باخت؛ تابلوی که در آن مأمورها با اونیفورم رنگ و رو رفتة چروکیده، پوتین‌های مندرس خاک‌آلود، چهره‌های عبوس و عنق، با نگاه تحقیرآمیز و رفتاری چندش‌آور، در جستجوی تریاک، وسایل مردم را زیر رو می‌کردند. چند مرغ و خروس نه چندان دورتر از اتوبوس و بار و بنة به هم ریختة مسافرها، در پیاده رو، کنار این بازار مکاره به تپاله‌های تازة گاو نک می‌زدند؛ سگی کچله گرفته، در سایة بید مجنونِ نزار و غبار گرفتۀ مفلوکی خسبیده بود و له‌له می‌زد. گدای کوری، عصا زنان در اطراف مسافرها می‌پلکید و به زاری می‌نالید:
«به من عاجر کمک کنید…!!»
هیچ کسی به گدای کور حتا نگاه نمی‌کرد. همه انگار مانند گدای کور داورزن در دنیای تاریک درون خویشتن خویش سرگردان بودند و راه به جائی نمی‌بردند. «داورزن»، با آن چند دهنه مغازة بی‌مشتری و قهوه‌خانة خلوت مانند سایر روستاهای این مرز پرگهر، از یاد رفته و منزوی بود؛ همه چیز کسالت‌بار، رخوت آلود و غم‌انگیز بود و من بی قرار و بی‌تاب بودم تا هر چه زودتر از آن‌جا می‌رفتم، به جائی می‌رفتم که هیچ نشانی از آن همه نکبت و پلشتی و خواری و خفّت نبود. رفتن، رفتن و رفتن…
«اکه بابات اینجا بود، اگه یه مرد با ما بود، این خشتک نشورها جرأت نمی‌کردن.»
جایِ بابا خالی بود و فاطمة زهرا همه چیز را از چشم او می‌دید. مادرم اشتباه می‌کرد، در داورزن هیچ کاری از کدخدای سابق ساخته نبود، اگر آن‌جا بود، لابد سیگاری آتش می‌زد؛ به دست امنیة آشنا می‌داد و با او گرم گفتگو می‌شد. همین! نه، مادرم پس‌از سال‌ها تنها «بدون مرد و بدون سایة سر» سفر می‌کرد و از این بابت مضطرب و نگران بود، چون اگر اتفاقی برای «بچّه‌هایش» می‌افتاد، مرد بالای سرش نبود. فاطمة زهرا مدام با دغدغه و اضطراب زندگی می‌کرد؛ مدام منتظر واقعة ناگواری بود که دیر یا زود و خواه ناخواه اتفاق می‌افتاد و مصیبتی که بر ما وارد می‌شد. مادرم بس که نوحه و مصیبت نامه خوانده بود و در عزایِ آل‌عبا اشک ریخته بود، دل‌اش ریش شده بود، دل‌اش به نخی بند بود به تعبیر خودش «تا تقّی به توّقی می‌خورد، دل‌اش هُررری می‌ریخت.»
«ننه، این امنیه رو نشناختی؟ چند بار اومده بود خونة ما»
من آهسته و زیر‌لب پرسیده بودم، گیرم مادرم به عمد صدایش راچند پرده بالا برد تا مسافرها و امنیّه‌ها می‌شنیدند:
«مأمور جماعت آشنائی سرش نمی‌شه پسرم، نون و نمک نمی‌شناسه. مأمور گربه کوره، بیا بال این ساروق رو بگیر بکش.»
لابد اگر کربلائی عبدالرسول در آن سفر همراه همسرش بود، کت‌اش را روی شانه‌اش می‌انداخت، در قهوه خانة بین راه، روی تخت چوبی، زیر سایة درخت می‌نشست؛ سیگاری آتش می‌زد و چلوخورشت قیمه سفارش می‌داد؛ لابد اگر «سایة سرش» با او بود، مجبور نمی‌شد، در آن گوشه، دور از مسافرها و نگاه کنجکاو قهوه‌چی، کنار جوی آب بنشیند به بچّه‌هایش نان خشک آب زده، پنیر و انگور بدهد.
«مواظب خواهرت باش، من الآن بر می‌گردم.»
مادرم انگار روزه گرفته بود، لب به غذا نزد، یک مشت آب خنک از چشمه خورد؛ سر و صورت‌اش را شست؛ پشت به مسافرها وضو گرفت و در پناه دیوار قهوه‌خانه به نماز ایستاد. نماز فاطمة زهرا هرگز قضا نمی‌شد، حتا زمانی که بیمار و بستری بود، نشسته و توی رختخواب ورد می‌خواند. من چند سالی پا جا پایِ او گذاشتم و بعد از کرامت خدا نا‌امید شدم و از آسمان رو برگرداندم. گیرم خواهرم گه گاهی پشت سر مادرم می‌ایستاد و به تقلید از او خم و راست می‌شد.
«محترم می‌خواد با تو بیاد، می‌ترسه نمازش قضا بشه.»
«قلنبه گو، هر چه بابات زمین گذاشته، تو وَر داشتی.»
در آن سفر، اتوبوس میهن تور، بر خلاف کامیون‌های‌ِ خالی سیلو، جلو قهوه خانة دهنة زیدر و میامی توقف نکرد و مادرم به جستجوی قبر کاروانسالار مرحوم از تپّه بالا نرفت؛ بلکه از پشت شیشة پنجره نگاهی به سپیدارهای جوان دامنة تپّه انداخت، آهی کشید و زیر لب گفت:
«انگار همین دیروز بود که از کربلا بر می‌گشتیم.»
شاید اگر دوستی و محرم رازی در‌کنار مادرم بود، بند از زبان‌اش بر می‌داشت و می‌گفت: انگار همین دیروز بود که آن مرد صبور و مهربان، آن کاروانسالار به سفر رفت؛ برفگیر شد، غولنج کرد، در غربت مرد و هرگز بر‌نگشت. گیرم من همدل، همزبان و مؤنس مادرم نبودم و رازش را به فرزندش نمی‌گفت. آن‌چه را که بر او گذشته بود، سال‌ها بعد، پاره، پاره، از این و آن شنیدم و تا آخر به‌حقیقت پی نبردم. من و مادرم اگر‌چه همراه و همسفر بودیم، ولی هرکدام در دنیای متفاوتی سیر می‌کردیم؛ در راه با هم همکلام نمی‌شدیم، مگر بنا به ضرورت و هیچکدام از ما به دنیای دیگری
راهی نداشت.
«عمر مثل آبِ زیرِ کاه بی سر و صدا می‌گذره.»
زن پرچانه و خواهرم خوابیده بودند؛ مادرم از پنجره به بیابان بایر و کوه‌های خشک دور دست نگاه می‌کرد و من شهرها و روستاهائی را بیاد می‌آوردم که در سفرهای قبلی دیده بودم و از آن‌همه تصویری کمرنگ و گاهی زنده و پررنگ در‌خاطرم مانده بود. در این میان ایوانکی از سایر جاها پر رنگ‌تر بود و خیال‌ام را تا کوهپایه‌ها، خانة ییلاقی ارباب، مادر فولادزره و کابوس‌های شبانه می‌برد و در این سو، صدای مردی را می‌شنیدم که در شوره زار سفید، در سراب بیابان، در پی‌جوانکی می‌دوید و فریاد می‌کشید:
«آهای کارت ناهارُم می‌خووم قینت بذارُم»
«ننه، کاش اتوبوس توی ایوانکی نگه داره.»
مادرم سگرمه‌هایش را در هم کشید و به تلخی گفت:
«چیه، مگه اینجا خیلی به تو خوش گذشته؟»
در آن روز متوجة منظور مادرم نشدم؛ من هنور از خوشی، رنج و اندوه تصوری نداشتم و به آن فکر نمی‌کردم. همه چیز و هر چه به سرم می‌آمد، به نظرم عادی و طبیعی بود؛ هنوز پدر نشده بودم، احساسات و عواطف پدر و مادر را نمی شناختم و نمیدانستم که پدر و مادر، با مشاهدة حالِ زار بچّه‌ها: مانند کار شاق، گرفتاری، بیماری، اندوه، بیشتر از آن‌ها رنج می‌برند و غصّه می‌خورند. این احساسات و عواطف در سرشت آدمی‌زاده نهفته‌است و همزمان با تولد فرزند و یا نوه انگار به دنیا می‌آید و در شرایط و موقعیّت‌های حسّاس تجلی و بروز پیدا می‌کند. من زمانی به این حقیقت پی بردم که چند سالی از مهاجرت ما گذشته بود، پدر شده بودم و آن روزها، اضطراب، دغدغه، غم و اندوه پدر و مادرم را کم و بیش درک می‌کردم و می فهمیدم. بماند، جلو نیفتم:
«خدا کنه بابات اشتباهی به یه گاراج دیگه نرفته باشه.»
من پانزده خرداد هزار و سیصد و چهل و دویِ خورشیدی در گاراج میهن تور از اتوبوس پیاده شدم و همراه مادر و خواهرم قدم به آن «شکمبة گاو» گذاشتم. پیش‌‌‌از ظهر همان روز، شاهنشاه قدر قدرت، به میمنت و مبارکی ورود ما «ارتجاع سیاه» را سرکوب، «آیت الله خمینی» را دستگیر کرد. گیرم من آن روزها در دنیای دیگری سیر و سیاحت می‌کردم و متوجة آن فاجعة تاریخی نشدم. در خانه و کوچه و بازار نیز به سرکوب وحشیانة تظاهرات مردم، اشاره‌ای نمی‌شد و کسی از ترس حرفی در این باره نمی‌زد؛ هرچه بود، خبر واقعه و اصطلاح «اتحاد سرخ و سیاه» و … مانند سایر خبرها، سال‌ها بعد به گوش من رسید و در زندان با هواخواهان خمینی هم اتاق شدم.
«مگه خیابون ناصر خسرو چند تا گاراج داره؟»
«ننه، من از کجا بدونم، تو نامه نوشتم با میهن تور.»
اتوبوس صبح زود به پایتخت رسیده بود؛ شاگرد شوفر بار و بنة ما را از روی باربند پائین آورده بود؛ مسافرها رفته بودند و مادرم در آن گوشة گاراج، چشم به راه نشسته بود و از «کلب عبدالرسول» خبری نبود. نه، هیچ کسی به پیشوار ما نیامده بود. مادرم که شب تا صبح از نگرانی بیدار مانده بود، هرچه زمان می‌گذشت، بیشتر مضطرب می‌شد و هربار حدس و گمان تازه‌ای می‌زد: شاید برادرم محمود بیمار و یا گرفتار شده بود؛ شاید پدرم راه را عوضی رفته بود و توی شکمبة گاو گم شده بود، شاید…
«برو تا سر خیابون، یه نگاهی به اطراف بنداز.»
مادرم درست حدس زده بود: محمود که در آن زمان جوانی بیست ساله بود و زندگی‌اش را به دشواری اداره می‌کرد؛ از این که تتمة خانواده، مانند بام پوسیده‌ای بر سر او آوار می‌شد؛ به وحشت افتاده بود. محمود که جوانی بی‌اندازه حساس و محتاط و مسؤل بود، گویا از سر صبح به تمام گاراج‌های ناحیه ناصر خسرو سر زده بود و سرانجام ما را در گوشة گاراج میهن تور پیدا کرده بود.
«ها، کجائی؟ اینجا چرا؟ ننه کجاست؟… ننه کجاست؟»
در دالان گاراژ به جوانی موبور، رنگ پریده، لاغر و ترکه‌ای بر‌خوردم که پیراهن و شلوار سفید پوشیده بود و در جستجوی ما، هراسان به هر سو گردن می‌کشید. دلهره و سراسیمگی برادرم محمود در‌پانزده خرداد هزار و سیصد و چهل و دو رقت‌انگیز بود و من هرگز آن روز را از یاد نبردم و این صحنه تا آخر در خاطرم ماند. با این‌همه، وقتی سوار اتاق «حمّال برقی» شدم و سر پا، به تماشای شهر ایستادم، احساس خوشایندی داشتم و از نسیم خنکی که به صورت‌ام می‌خورد و با موهایم بازی می‌کرد، لذّت می‌بردم. قدم به دنیائی تازه و ناشناخته گذاشته بودم؛ رو به آینده می‌رفتم؛ همه چیز تازگی داشت و مرا به شور و شوق می‌آرود و با سرخوشی لبخند می‌زدم.